دانشگاه به‌مثابه موتور محرک تولید
مهدی مشفقباتوجه به شعار سال ۱۴۰۴، «سرمایه‌گذاری برای تولید» که از سوی رهبر معظم انقلاب اسلامی اعلام شده است و بر اساس سند تحول و تعالی پنج‌ساله دانشگاه آزاد، این نهاد علمی می‌تواند به‌عنوان یکی از بازیگران اصلی در عرصه اقتصاد دانش‌بنیان و تولید ملی ایفای نقش کند. این یادداشت با بررسی محتوای سند راهبردی دانشگاه، به تشریح راهکار‌های عملیاتی دانشگاه آزاد در تحقق این شعار می‌پردازد.
دانشگاه به‌مثابه موتور محرک تولید
دانشگاه آزاد با دارابودن بیش از 1.5 میلیون دانشجو، حدود ۳۰ هزار عضو هیئت‌علمی و زیرساخت‌های گسترده آموزشی و پژوهشی در سراسر کشور، نهتنها یک نهاد آموزشی، بلکه یک اکوسیستم اقتصادی - اجتماعی است. سند تحول و تعالی این دانشگاه که بر پایه محور‌های مهمی چون «ارتقای کیفیت و کارآمدی دوره‌های تحصیلی»، «ارتقای پاسخگویی و قابلیت حل مسئله»، «توسعه فناوری، نوآوری و کارآفرینی»، «پیشرفت علمی مرجعیت‌ساز و تمدن‌آفرین» و «فعالیت منسجم و هم‌افزای شبکه‌ای» تدوین شده است، همسویی کامل با شعار سال دارد. این برنامه راهبردی، با هدف تبدیل دانشگاه از یک نهاد صرفاً آموزشی - پژوهشی به یک پایگاه کارآفرین، نوآور و تحول‌آفرین طراحی شده است. سرمایه‌گذاری در تولید، نیازمند تحول در نظام آموزشی، تقویت زنجیره پژوهش تا بازار و ایجاد همگرایی بین دانشگاه، صنعت و دولت است که دانشگاه آزاد با ظرفیت‌های بی‌نظیرش می‌تواند در هر سه حوزه پیش‌گام باشد.
سرمایه‌گذاری در تولید تنها با تأمین مالی پروژه‌ها محقق نمی‌شود، بلکه نیازمند تحول در نگرش‌ها، ساختار‌ها، و فرایند‌هایی است که خلق ارزش افزوده را ممکن می‌سازند. دانشگاه آزاد اسلامی با اجرای هم‌زمان طرح تحول دانشی (تمرکز بر تخصصی‌سازی آموزش و پژوهش) و تحول اداری (چابک‌سازی مدیریت و کاهش سلسه‌مراتب اداری)، به اکوسیستمی تبدیل شده است که هر یک از ارکان آن - اعم از واحد‌ها، گروه‌های دانشی، دانشکده‌های موضوعی و به طور خاص اعضای هیئت‌علمی - می‌توانند به‌عنوان «سرمایه» در خدمت تولید ملی قرار گیرند. «تحول اداری» یکی از ارکان اصلی برنامه پنج‌ساله تحول و تعالی است که به بازسازی ساختار‌های مدیریتی دانشگاه با هدف چابک‌سازی، تمرکززدایی و افزایش کارایی سازمانی می‌پردازد. در گذشته، بروکراسی پیچیده، فرایند‌های طولانی تصمیم‌گیری و تمرکز بیش‌ازحد در ستاد مرکزی، مانع از بهره‌برداری بهینه از ظرفیت‌های دانشگاه برای حمایت از تولید و نوآوری بود. اما با اجرای تحول اداری، دانشگاه به سمت مدیریت یکپارچه و در عین حال غیرمتمرکز حرکت کرده است.
1. تغییر پارادایم اقتصادی؛ از شهریه‌محوری به اقتصاد مولد و دانش‌بنیان
یکی از بنیادی‌ترین اهداف برنامه تحول و تعالی، تغییر مدل اقتصادی دانشگاه از وابستگی به شهریه دانشجویان به سمت درآمدزایی پایدار از طریق پژوهش، نوآوری و فعالیت‌های دانش‌بنیان است. این‌گذار، نهتنها دانشگاه را از یک نهاد مصرف‌کننده منابع به یک نهاد مولد تبدیل می‌کند، بلکه آن را به یک بازیگر فعال در اکوسیستم تولید و سرمایه‌گذاری بدل می‌سازد. دانشگاه آزاد با برخورداری از شبکه‌ای گسترده شامل بیش از ۴۰۰ واحد و مرکز آموزشی در سراسر کشور، زیرساخت‌های فیزیکی نظیر آزمایشگاه‌ها، کارگاه‌ها و فضا‌های آموزشی و همچنین سرمایه انسانی متشکل از استادان، پژوهشگران و دانشجویان، ظرفیت بی‌نظیری برای پشتیبانی از پروژه‌های تولیدی دارد.
برای مثال، ایده‌های نوآورانه‌ای که در محیط دانشگاه توسط استادان و دانشجویان مطرح می‌شوند، می‌توانند از طریق مراکز رشد، پارک‌های علم و فناوری و شرکت‌های دانش‌بنیان به محصولات تجاری تبدیل شوند. این فرایند، نهتنها به خلق ثروت منجر می‌شود، بلکه سرمایه‌گذاری مستقیم یا غیرمستقیم در بخش تولید را تقویت می‌کند. دانشگاه می‌تواند با ایجاد صندوق‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر (Venture Capital) یا مشارکت با نهاد‌های دولتی و خصوصی، ریسک مالی پروژه‌های نوپا را کاهش دهد و سرمایه‌های سرگردان را به سمت تولید هدایت کند. در شرایطی که اقتصاد ایران با چالش‌هایی نظیر تحریم‌های بین‌المللی، نوسانات ارزی و کمبود سرمایه‌گذاری روبه‌رو است، این رویکرد می‌تواند به‌عنوان یک راهکار بومی و پایدار عمل کرده و دانشگاه را به یک واسطه مطمئن بین سرمایه‌گذاران و کارآفرینان تبدیل کند.
2. تحول دانشی؛ تشکیل دانشکدگان و دانشکده‌های موضوعی برای پژوهش و کارآفرینی
یکی از نوآوری‌های محوری در برنامه تحول و تعالی، «تحول دانشی» است که با هدف بازطراحی ساختار‌های آموزشی و پژوهشی دانشگاه به‌منظور هم‌راستایی با نیاز‌های روز جامعه و صنعت اجرا می‌شود. در این راستا، «دانشکدگان» و «دانشکده‌های موضوعی» تشکیل شده‌اند که به‌طور خاص بر پژوهش‌های کاربردی، فناوری‌های نوین و کارآفرینی متمرکز باشند. این ساختار جدید، به‌جای تکیه صرف بر آموزش سنتی و مدرک‌محور، دانشگاه را به یک پایگاه تولید دانش و فناوری تبدیل می‌کند که مستقیماً با نیاز‌های بخش تولید مرتبط است.
دانشکدگان، به‌عنوان مجموعه‌هایی بین‌رشته‌ای، امکان تجمیع تخصص‌ها در حوزه‌های استراتژیک مانند فناوری اطلاعات، هوش مصنوعی، مهندسی پیشرفته، علوم زیستی، کشاورزی هوشمند، انرژی‌های تجدیدپذیر، حکمرانی، دولت و نظام اداری و گردشگری و زیارت و... را فراهم می‌کنند. برای مثال، یک دانشکده موضوعی در حوزه کشاورزی هوشمند می‌تواند با توسعه فناوری‌های نوین مانند سیستم‌های آبیاری دقیق یا بذر‌های مقاوم، سرمایه‌گذاری در تولید محصولات کشاورزی با ارزش افزوده بالا را تسهیل کند؛ یا یک دانشکده موضوعی در حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر می‌تواند با طراحی و تولید پنل‌های خورشیدی بومی یا توربین‌های بادی، به کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی و جذب سرمایه‌گذاری در این بخش کمک کند.
این ساختار‌ها همچنین با کوتاه کردن فاصله بین پژوهش و بازار، زمان تبدیل ایده به محصول را کاهش می‌دهند. به‌عنوان مثال، اگر یک تیم پژوهشی در دانشکده موضوعی مهندسی، یک فناوری جدید برای تولید قطعات صنعتی توسعه دهد، دانشگاه می‌تواند با استفاده از شبکه ارتباطی خود، این فناوری را به صنایع مرتبط معرفی کرده و سرمایه‌گذاری لازم برای تولید انبوه را جلب کند. علاوه بر این، تمرکز دانشکده‌های موضوعی بر کارآفرینی، دانشجویان را به خلق کسب‌وکار‌های تولیدی تشویق می‌کند.
این رویکرد، نهتنها به افزایش تولیدات دانش‌بنیان منجر می‌شود، بلکه با ایجاد فرصت‌های شغلی پایدار، چرخه اقتصادی را تقویت می‌کند. در واقع، تحول دانشی دانشگاه آزاد، با ایجاد یک اکوسیستم پویا از ایده‌پردازی تا تولید، بستری پایدار برای سرمایه‌گذاری فراهم می‌سازد.
3. تقویت زیرساخت‌های فناورانه برای تولید دانش‌بنیان
دانشگاه آزاد در سند تحول و تعالی بر توسعه زیرساخت‌های فناورانه و دانش‌بنیان به‌عنوان یکی از ستون‌های اصلی خود تأکید دارد. این زیرساخت‌ها شامل آزمایشگاه‌های پیشرفته، کارگاه‌های تخصصی، مراکز رشد، پارک‌های علم و فناوری و سرا‌های نوآوری است که می‌توانند به‌عنوان هسته‌های تولید محصولات نوآورانه عمل کنند. برای نمونه، واحد مشهد این دانشگاه با ثبت ۱۶۰ ایده، شرکت و هسته فناور در رویداد ملی گام دوم، نشان داده است که چگونه می‌توان از این امکانات برای حمایت از تولید بهره برد. این زیرساخت‌ها نهتنها به خلق محصولات جدید کمک می‌کنند، بلکه با ارائه خدمات فنی و مهندسی به صنایع موجود، بهره‌وری و کیفیت تولید را ارتقا می‌دهند.
به‌عنوان مثال، یک آزمایشگاه مجهز در حوزه مواد پیشرفته می‌تواند با توسعه مواد اولیه جدید برای صنایع خودروسازی، سرمایه‌گذاری در تولید قطعات سبک‌تر و مقاوم‌تر را تسهیل کند. یا یک پارک علم و فناوری در حوزه فناوری اطلاعات می‌تواند با تولید نرم‌افزار‌های بومی، زمینه را برای سرمایه‌گذاری در استارت‌آپ‌های دیجیتال فراهم سازد. این زیرساخت‌ها همچنین می‌توانند با برگزاری رویداد‌هایی مانند استارت‌آپ‌ویکند‌ها، نمایشگاه‌های فناوری و کارگاه‌های آموزشی، سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی را با ایده‌های تولیدی آشنا کرده و اعتماد آن‌ها را به پروژه‌ها جلب کنند.
4. تربیت نیروی انسانی متخصص، کارآفرین و متناسب با نیاز‌های تولید
یکی از راه‌های کلیدی کمک دانشگاه آزاد به سرمایه‌گذاری در تولید، تربیت نیروی انسانی ماهر و کارآفرین است که در برنامه تحول و تعالی به آن توجه ویژه‌ای شده است. این برنامه با ایجاد دانشکده‌های مهارت و کارآفرینی و اجرای طرح‌هایی مانند «پویش» که ارتباط مستقیم بین دانشجویان و صنعت را برقرار می‌کند، به دنبال آماده‌سازی نیروی کاری است که بتواند نیاز‌های بخش تولید را برآورده کند. طرح پویش، با فراهم کردن فرصت‌های کارآموزی و تجربه عملی در محیط‌های صنعتی، دانشجویان را برای ورود به بازار کار و مشارکت در پروژه‌های تولیدی آماده می‌کند.
نیروی انسانی متخصص، یکی از مهم‌ترین عوامل جذب سرمایه‌گذاری است، زیرا سرمایه‌گذاران به دنبال تیم‌هایی هستند که بتوانند پروژه‌ها را با موفقیت اجرا کنند. دانشکده‌های موضوعی نیز با زمینه‌سازی برای آموزش مهارت‌های تخصصی و به‌روز در حوزه‌هایی مانند رباتیک، هوش مصنوعی، مهندسی مواد و بیوتکنولوژی، نیروی کاری متناسب با نیاز‌های صنایع پیشرفته تربیت می‌کنند.
5. شبکه‌سازی و همکاری‌های استراتژیک با صنایع و نهاد‌ها
دانشگاه آزاد با توجه به گستردگی جغرافیایی و ارتباط با صنایع مختلف، می‌تواند نقش یک شبکه‌ساز کلیدی در سرمایه‌گذاری برای تولید ایفا کند. تحول اداری و دانشی، این امکان را به دانشگاه می‌دهد تا با مدیریت یکپارچه و هدفمند، تفاهم‌نامه‌هایی با صنایع، سازمان‌های دولتی، مناطق آزاد تجاری و حتی نهاد‌های بین‌المللی منعقد کند. برای مثال، همکاری با سازمان صنایع کوچک و شهرک‌های صنعتی می‌تواند به انتقال فناوری‌های دانشگاهی به کارخانجات و افزایش تولید منجر شود.
این همکاری‌ها همچنین می‌توانند سرمایه را از صندوق‌های پژوهش و فناوری، شتاب‌دهنده‌های خصوصی یا حتی سرمایه‌گذاران خارجی جذب کنند. دانشگاه با معرفی طرح‌های تولیدی خود به این نهاد‌ها، نهتنها منابع مالی موردنیاز را تأمین می‌کند، بلکه با ارائه گزارش‌های شفاف و حرفه‌ای، اعتماد سرمایه‌گذاران را جلب می‌کند. این مدل، به‌ویژه در شرایط تحریم که دسترسی به سرمایه خارجی محدود است، می‌تواند به‌عنوان یک راهکار مؤثر و بومی عمل کند.
6. فرهنگ‌سازی و ایجاد بازار برای تولیدات دانش‌بنیان
یکی از جنبه‌های مهم اما کمتر مورد توجه در برنامه تحول و تعالی، تأکید بر فرهنگ‌سازی و تغییر نگرش جامعه نسبت به تولیدات دانش‌بنیان است. دانشگاه آزاد با انتشار بیانیه‌هایی مانند «نقش دانشگاه در تعلیم و تربیت اجتماعی» و برگزاری رویداد‌های فرهنگی - علمی، می‌تواند ذهنیت جامعه، سیاست‌گذاران و سرمایه‌گذاران را به سمت ارزش تولیدات نوآورانه سوق دهد. این فرهنگ‌سازی، تقاضا برای محصولات دانش‌بنیان را افزایش می‌دهد و بازار جدیدی برای تولید ایجاد می‌کند که خود به جذب سرمایه منجر می‌شود.
برای مثال، اگر دانشگاه با تولید محتوای آموزشی و کمپین‌های تبلیغاتی، مزایای استفاده از محصولات داخلی مانند خودرو‌های برقی بومی یا نرم‌افزار‌های ایرانی را به جامعه نشان دهد، هم مصرف‌کنندگان به خرید این محصولات ترغیب می‌شوند و هم سرمایه‌گذاران انگیزه بیشتری برای ورود به این حوزه پیدا می‌کنند. این چرخه مثبت، تولید را به یک اولویت ملی تبدیل می‌کند و دانشگاه آزاد را در مرکز این تحول قرار می‌دهد.
حرف پایانی
دانشگاه آزاد با اجرای برنامه پنج‌ساله تحول و تعالی و هم‌راستایی با شعار «سرمایه‌گذاری برای تولید»، ظرفیت‌های بی‌نظیری برای کمک به اقتصاد تولیدی کشور دارد. تحول دانشی با تشکیل دانشکدگان و دانشکده‌های موضوعی، دانشگاه را به یک پایگاه تولید دانش و فناوری تبدیل کرده است که مستقیماً با نیاز‌های صنعت و بازار مرتبط است. تحول اداری نیز با چابک‌سازی، تمرکززدایی و افزایش کارایی، امکان مشارکت مؤثرتر در پروژه‌های تولیدی را فراهم می‌سازد. این دانشگاه از طریق تغییر پارادایم اقتصادی به سمت درآمدزایی دانش‌بنیان، تقویت زیرساخت‌های فناورانه، تربیت نیروی انسانی متخصص، شبکه‌سازی با صنایع و فرهنگ‌سازی برای تولیدات نوآورانه، می‌تواند سرمایه‌گذاری در تولید را تسهیل کرده و به تحقق اقتصاد دانش‌بنیان و اشتغال‌زا کمک کند. در شرایطی که اقتصاد ایران نیازمند تحرک، نوآوری و خودکفایی است، دانشگاه آزاد با تکیه بر منابع انسانی و زیرساختی خود، می‌تواند به‌عنوان یک الگوی موفق عمل کند و جایگاه خود را به‌عنوان یک نهاد تحول‌آفرین در جامعه تثبیت سازد.
مطالب پیشنهادی
