«فرهیختگان» بررسی می‌کند
حانیه قاسمیانتاریخ معاصر جهان اسلام در حافظه خود فتواهای جهادی را به یاد دارد که سدی در برابر مسیر اشغال و استعمار در جهان اسلام شدند. از فتوای توتون و تنباکو میرزای شیرازی و فتوای جهاد با داعش آیت‌الله سیستانی در مذهب شیعه گرفته تا فتوای شیخ شامل داغستانی علیه اشغال قفقاز توسط روسیه و فتوای علمای هند علیه استعمار انگلیس در مذهب اهل سنت، فتواهای تاریخی علمای مسلمان در شرایط اضطرار به قصد بسیج مردم علیه استعمار و اشغال صادر شده‌اند.
در شبی که مدرسه دارالارقام در غزه با بمب‌های صهیونیستی خاکستر می‌شد و پس از گذشت 17 ماه از نسل‌کشی در غزه، اتحادیه جهانی علمای مسلمان روز جمعه در واکنش به ادامه تجاوزات رژیم صهیونیستی به غزه و نقض آتش‌بس، فتوایی صادر کرد که در آن جهاد مسلحانه علیه اشغالگران برای هر مسلمان توانمند در جهان اسلام واجب دانسته شده است. در این فتوا آمده است:
«کمیته اجتهاد و فتوا در اتحادیه جهانی علمای مسلمان با دلی آکنده از درد، ادامه تجاوز وحشیانه به مردم مظلوم غزه را دنبال می‌کند؛ جایی که شمار شهدا از ۵۰ هزار تن فراتر رفته است. رژیم اشغالگر طبق رویه همیشگی‌اش، توافق آتش‌بس را نقض کرده و بار دیگر نسل‌کشی سیستماتیک علیه مردم غزه را با حمایت دولت ایالات متحده آمریکا که همچنان به ارسال بمب‌ها و تسلیحات ویرانگر ادامه می‌دهد، از سر گرفته است؛ درحالی‌که جهان عرب و اسلام در سکوت و بی‌تفاوتی کامل به سر می‌برند.»
در این فتوا همچنین تأمین هرگونه منابع ازجمله نفت، گاز، غذا و اسلحه برای رژیم اشغالگر حرام اعلام شده و همچنین بر ضرورت بازنگری در معاهدات صلح کشور‌های عربی با اسرائیل تأکید شده است. کمیته فتوا خواهان تشکیل ائتلاف نظامی اسلامی مشابه ناتو برای حمایت از جهان اسلام و مقابله با تهدیدهای خارجی شد. باید دید که آیا این فتوا در سال 2025 می‌تواند همانند فتواهای ضد استعماری علمای مسلمان در قرن بیستم گرهی از کار امت مسلمان باز کند؟ اما بی‌تردید این فتوا انرژی بزرگی از مسلمانان علیه اشغالگری رژیم تل‌آویو آزاد خواهد کرد، به ویژه که خطاب این فتوا به همه مسلمانان است.
اتحادیه جهانی علمای مسلمان نهادی علیه اسلام تکفیری
اتحادیه جهانی علمای مسلمان در سال ۲۰۰۴ به‌دست شیخ یوسف قرضاوی، روحانی مصری‌تبار و از چهره‌های برجسته فکری اخوان‌المسلمین (جنبشی اسلامی تأسیس‌شده در مصر در سال ۱۹۲۸ به‌دست حسن‌البنا) تأسیس شد. قرضاوی که تا سال ۲۰۱۸ ریاست این نهاد را بر عهده داشت، آن را به سازمانی مؤثر در زمینه وحدت فقهی اسلامی و واکنش به مسائل معاصر جهان اسلام تبدیل کرد. این اتحادیه ابتدا در دوبلین پایتخت ایرلند تأسیس شد و پس از آن در جریان بهار عربی و فرایند نزدیک شدن اخوان‌المسلمین به دولت قطر، مقر اصلی اتحادیه به دوحه منتقل شد.
این نهاد که ادعا می‌کند حدود ۹۵ هزار عالم دینی و ۶۷ سازمان اسلامی از سراسر جهان را نمایندگی می‌کند، عمدتاً از علمای اهل‌سنت تشکیل شده، هرچند مدعی است دیدگاه‌های شیعه و اباضی (نحله‌ای اسلامی برآمده از الیهات خوارج) را نیز دربرمی‌گیرد. علی القره‌داغی از سال ۲۰۲۲ ریاست این نهاد را بر عهده دارد. اعضای شاخص آن شامل چهره‌هایی چون سلمان العوده، روحانی عربستانی و شهید اسماعیل هنیه، نخست‌وزیر پیشین فلسطین هستند که بازتاب‌دهنده دامنه ایدئولوژیک و سیاسی گسترده این اتحادیه است.
تشکیل این اتحادیه عمیقاً با آرمان‌ها و چشم‌انداز‌های الهیاتی و سیاسی-جهانی اخوان‌المسلمین گره خورده است. قرضاوی که در دهه ۱۹۶۰ به دلیل سرکوب اخوان‌المسلمین از مصر تبعید شد، در قطر پناه گرفت و با حمایت دولتی، بستری برای ترویج اندیشه‌های اخوان فراهم ساخت. اتحادیه جهانی علمای مسلمان درواقع ابزاری برای گردهم‌آوردن علمای اسلامی تحت چهارچوبی هماهنگ با اهداف اخوان بود، ازجمله ترویج حاکمیت اسلامی و مقابله با نفوذ غرب. همچنین ازجمله مأموریت‌های این اتحادیه، مقابله گروهی علمای اهل سنت با روایت‌های تکفیری و خوانش‌های تروریستی از اسلام بوده است. در منطقه، بعد از 11 سپتامبر تأسیس این اتحادیه به مثابه مقابله‌ای با روایت‌ها و خوانش‌های تکفیری از اسلام توسط شخصیت‌هایی چون بن لادن و ابومصعب زرقاوی (پدر فکری القاعده و داعش) بود.
با وجود آنکه این اتحادیه خود را نهادی فقهی و مستقل معرفی می‌کند، منتقدانش —ازجمله کشور‌هایی چون امارات متحده عربی و عربستان سعودی— آن را به بهانه وابستگی‌اش به اخوان‌المسلمین و حمایت قطر، در فهرست گروه‌های تروریستی قرار داده‌اند. این دوگانگی، یعنی ایفای نقش هم‌زمان به‌عنوان مرجع دینی و کنشگر سیاسی، در فتوای اخیر نیز مشهود است که هم‌راستا با تأکید تاریخی اخوان‌المسلمین بر جهاد به‌عنوان ابزاری برای مقابله با ظلم قلمداد می‌شود.
فتوا علیه اشغال و استعمار
نهاد فقاهت در جهان اسلام یکی از تاب‌آور‌ترین و ریشه‌دار‌ترین نهاد‌های اجتماعی است. این نهاد طی قرون متمادی و تغییرات در این منطقه دوام آورده است و به واسطه اتصالش به امر دینی و اسلام از سرمایه اجتماعی عظیمی برخوردار است. یکی از مهم‌ترین ابزار نهاد فقاهت برای بسیج عمومی فتواست. فرایند فقهی صدور فتوا چه در فقه اهل سنت و چه در فقه شیعیان فرایندی پیچیده است و علمای اسلامی تنها در شرایطی از آن استفاده می‌کنند که اضطراری در وضعیت مسلمانان وجود داشته باشد. در خوانش تاریخچه مبارزات مردم مسلمان منطقه و کل جهان اسلام فتواهای مهمی علیه استعمارگران و اشغالگران به چشم می‌خورد که بعضاً مسیر مبارزات علیه استعمار را تغییر داده‌اند. مشهور‌ترین نمونه این فتاوای ضد استعماری در ایران فتوای میرزای شیرازی علیه توتون و تنباکو است.
همچنین صدور فتاوای جهادی و ضد استعماری از سوی علمای اهل سنت سابقه‌ای دیرینه دارد، به‌ویژه در واکنش به اشغالگری و استعمار طی دو قرن اخیر. در اوایل قرن نوزدهم، شیخ‌الاسلام امپراتوری عثمانی در سال ۱۸۰۴ فتوایی علیه گسترش نفوذ روسیه در قفقاز صادر کرد و آن را جهادی دفاعی در برابر تجاوز کافران خواند. این اقدام، الگویی برای فتاوای بعدی علیه استعمارگران شد.
در جریان قیام هند در سال ۱۸۵۷، علمایی چون مولوی فضل‌الحق خیرآبادی، مسلمانان را به مقاومت در برابر سلطه انگلیس فراخواندند و آن را وظیفه‌ای دینی برای بازپس‌گیری حاکمیت دانستند. همچنین در سال ۱۹۱۴، در آغاز جنگ جهانی اول، شیخ‌الاسلام عثمانی فتوایی در دفاع از خلافت و علیه نیروهای متفقین صادر کرد.
در دوران پس از استعمار کهن و هم‌زمان با اشغال فلسطین و تأسیس رژیم صهیونیستی، تمرکز فتاوا بر اشغال فلسطین افزایش یافت. در سال ۱۹۴۷، علمای الازهر مصر فتوایی در حمایت از جهاد علیه صهیونیست‌ها صادر کردند؛ رویکردی که بعد‌ها توسط یوسف قرضاوی نیز دنبال شد. وی عملیات استشهادی علیه اسرائیل را شکلی مشروع از مقاومت دانست. فتوای اخیر اتحادیه جهانی علمای مسلمان نیز در همین راستا صادر شده و اشغال فلسطین را توجیهی برای جهاد مسلحانه می‌داند. با این حال این فتوا از نظر دامنه مخاطب، فراتر از نمونه‌های تاریخی عمل می‌کند؛ چراکه نه‌تنها مسلمانان فلسطینی، بلکه تمام مسلمانان توانمند و حتی دولت‌های اسلامی را به اقدام دعوت می‌کند؛ رویکردی که بازتاب‌دهنده آرمان جهانی اخوان‌المسلمین درباره همبستگی امت اسلامی است.
در مقایسه، این فتوا به فتاوای پیشین این اتحادیه در حمایت از حماس در دهه‌های ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ شباهت دارد، اما با دعوت به محاصره و مداخله نظامی کشور‌های اسلامی، گامی فراتر نهاده است. همچنین در امتداد فتوای سال ۲۰۲۳ این اتحادیه است که از ارتش‌های عرب خواسته بود برای نجات غزه از «نسل‌کشی» مداخله کنند.
