توسعه زیست‌بوم فناوری و اهمیت یافتن رشد دانش‌بنیان اقتصاد، ضرورت بررسی عملکرد کنشگران مختلف از سیاست‌گذاران و مدیران ارشد گرفته تا مدیران شرکت‌ها، سرمایه‌گذاران، پژوهشگران و نهادهای مالی فعال در این اکوسیستم را دوچندان کرده است. بر همین اساس، از سال 98 گزارشی توسط یک شرکت دانش‌بنیان منتشر می‌شود تا تحولات اکوسیستم فناوری کشور را در ابعاد گوناگون واکاوی و تصویر شفاف و روشنی از جنبه‌های مختلف عملکرد تصمیم‌گیران و فناوران ارائه کند.

نسخه جدید «گزارش سالانه زیست‌بوم دانش‌بنیان» برای پنجمین سال متوالی مبتنی بر اطلاعات پایگاه داده شرکت‌های دانش‌بنیان و با استفاده از ابزارهای پردازش در 9 فصل آماده و روز گذشته رونمایی شد. گزارشی که تلاش دارد ضمن تدوین شاخص‌هایی برای ارزیابی جایگاه اقتصاد دانش‌بنیان در کشور، با تحلیلی کلان از زیست‌بوم فناوری، وضعیت شرکت‌های دانش‌بنیان به تفکیک استان و دسته‌های فناوری را تبیین کند. آسیب‌شناسی شرکت‌های دانش‌بنیان به منظور ارائه راهکار برای تدوین مسیر رشد شرکت‌ها، ارزیابی عملکرد نهادهای مالی در ارائه خدمات به دانش‌بنیان و انتشار شفاف اطلاعات کلیدی آماری و عملکردی زیست‌بوم فناوری، از جمله اهداف دیگری است که در نگارش این گزارش مورد توجه بوده است.
در روند آماده‌سازی تصویر زیست‌بوم دانش‌بنیان، صورت‌های مالی شرکت‌ها، اطلاعات اعتباری صندوق نوآوری و شکوفایی، اطلاعات اعتباری صندوق‌های پژوهش و فناوری، گزارش‌های بانک مرکزی، داده‌های اعتباری بانک‌ها، گزارش‌های مرکز آمار ایران و گزارش شاخص جهانی نوآوری مورد استفاده قرار گرفته است.

نسخه 1402 این گزارش، در کنار ارائه اطلاعات آماری شرکت‌های دانش‌بنیان، وام و ضمانت‌نامه‌های صندوق‌های پژوهش و فناوری، وام، ضمانت‌نامه و چک‌های برگشتی بانک‌ها، مقایسه عملکرد نهادهای مالی زیست‌بوم، درآمد و دارایی شرکت‌ها، شاخص‌های ارزیابی جایگاه اقتصاد دانش‌بنیان، رتبه‌بندی شرکت‌ها، آمایش سرزمینی، واکاوی دسته فناوری، ارزیابی عملکرد بانک‌ها، چهار حوزه جدید یعنی صادرات دانش‌بنیان، سکوهای تأمین مالی جمعی، آمار انتشار اوراق و شاخص جهانی نوآوری را هم مدنظر قرار داده است.

در یک نگاه کلی، مجموع شرکت‌های دانش‌بنیان در سال 1402 با رشد 18 درصدی به 9 هزار و 733 مورد رسید؛ البته این تعداد بنابر گزارش‌های معاونت علمی تابستان امسال از عدد 10 هزار عبور کرد. شرکت‌های دانش‌بنیان سال گذشته برای 409 هزار نفر اشتغال ایجاد کردند، مجموع درآمد آن‌ها 1315 همت بوده که از این عدد صرفاً 263 همت آورده محصولات دانش‌بنیان محاسبه شده است. اگرچه صادرات شرکت‌های دانش‌بنیان در سال 1402 رشد 121 درصدی را تجربه کرده، اما صادرات محصولات دانش‌بنیان که حدود 451 میلیون دلار بوده، در عمل یک درصد هم کاهش یافته است. «فرهیختگان» در ادامه نگاهی به مهم‌ترین بخش‌های این گزارش داشته و قسمت‌هایی از آن را بازخوانی کرده است.

1. رشد دانش‌بنیان‌ها با افت 6 درصدی

بررسی تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان در انتهای 1402 را می‌توان از چند حیث گزارش کرد؛ رشد کمیت شرکت‌ها نسبت به سال قبل 6 درصد افت کرده و از 24 درصد به 18 درصد رسیده است. از حیث تعداد هم 1 هزار و 513 شرکت به جمع دانش‌بنیان‌ها اضافه شدند که این تعداد تقریباً 200 شرکت کمتر از دوره قبلی است. در نگاهی 5ساله، میانگین رشد شرکت‌ها 20 درصد بوده است. از سال 92 تا 402، 11 هزار و 903 شرکت گواهی دانش‌بنیانی اخذ کردند، اما 2 هزار و 173 شرکت از این جمع خارج شدند و مجدداً مورد تأیید قرار نگرفتند. 103 مورد از این تعداد در سال گذشته حذف شدند. نکته قابل توجه دیگر هم درخصوص زمان تأسیس شرکت‌هاست. از مجموع جدیدالورودها، حدود 77 درصد یعنی 1 هزار و 165 شرکت پس از تصویب قانون حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان در سال 92 راه‌اندازی شدند.

2. 67 درصد دانش‌بنیان‌ها «نوپا» هستند

شرکت‌های دانش‌بنیان بر اساس درآمد مالیاتی ثبت‌شده در آخرین اظهارنامه، سطح فناوری و میزان فروش محصولات به سه دسته نوپا، نوآور و فناور تقسیم‌بندی می‌شوند. از حیث تعدادی، 67 درصد شرکت‌ها در دسته نوپا قرار می‌گیرند به این معنا که درآمدشان هنوز از ۵ میلیارد تومان فراتر نرفته است. البته تعداد این گروه نسبت به دوره قبل 6 درصد کاهش داشته است. با وجود جمعیت بالای این گروه، اما سهم‌شان از مجموع درآمد دانش‌بنیان‌ها 3 درصد بوده است. 16 درصد کارکنان زیست‌بوم در این شرکت‌های نوپا مشغول به کارند و 3 درصد از کل وام‌ها به این نوع از دانش‌بنیان‌ها اختصاص یافته است.

7.  یک‌سوم دانش‌بنیان‌ها بیش از 10 سال عمر دارند

6 هزار شرکت یعنی حدود 62 درصد دانش‌بنیان‌ها پس از تصویب قانون حمایت در سال ۹۲ تأسیس شده‌اند. البته نقش اقتصادی آن‌ها به اندازه کمیت‌شان بزرگ نیست. شرکت‌هایی که زیر 10 سال سن دارند، فقط 18 درصد کل درآمد زیست‌بوم معادل 220 همت را تشکیل داده‌اند. بررسی وضعیت احراز صلاحیت شرکت‌های دانش‌بنیان نشان می‌دهد حدود 10 درصد از شرکت‌های پذیرفته‌شده در هر سال، در همان سال تأسیس شده‌اند. همچنین حدود 40 درصد از این شرکت‌ها، نیمی از شرکت‌های احراز صلاحیت، عمری بین یک تا سه سال دارند. این ارقام نشان می‌دهد که حدوداً دانش‌بنیان‌ها عمری بیش از چهار سال دارند.

10. یک‌سوم مدیرعامل‌ها مدرک کارشناسی دارند

بررسی آخرین مدرک تحصیلی مدیرعامل شرکت‌های دانش‌بنیان نشان می‌دهد 3 هزار و 500 نفر از آن‌ها کارشناسی ارشد و 3 هزار و 400 نفر کارشناسی دارند. با این حال بد نیست بدانید مدرک تحصیلی 440 نفر از مدیران دیپلم و 243 نفرشان کاردانی است. اکثریت اعضای هیئت‌مدیره شرکت‌ها هم کارشناسی و کارشناسی ارشد دارند.

13. پیش‌بینی 2 هزار همتی برای درآمد 1403 دانش‌بنیان‌ها

درآمد شرکت‌ها در سال 1402 با رشد 87 درصدی به 1 هزار و 147 همت رسیده است. البته میزان رشد درآمد از فروش محصولات به همین میزان رشد نداشته و حدود 60 درصد بیشتر شده است. از سال ١٣٩۶ تا ۱۴۰۲ درآمد شرکت‌های دانش‌بنیان حدود ۳۲ برابر رشد کرده و بخشی از آن متوجه تورم و بخشی دیگر مربوط به افزایش تعداد و درآمد شرکت‌هاست. گزارش زیست‌بوم دانش‌بنیان پیش‌بینی کرده که با روند فعلی، درآمد عملیاتی شرکت‌های دانش‌بنیان در پایان سال ۱۴۰۳ به حدود ٢ هزار همت افزایش پیدا کند. بررسی روند سرانه درآمد شرکت‌ها هم نشان می‌دهد میزان رشد واقعی این شرکت‌ها در پنج سال اخیر 50 درصد افزایش یافته است.

14. 66 درصد درآمدها برای 2.5 درصد شرکت‌هاست

در پنج سال گذشته درآمد شرکت‌های فناور 10، نوآور 13 و نوپا 15 برابر شده است. البته بخش قابل توجه آن مربوط به 2 هزار و 300 شرکت نوآور است. سهم فروش شرکت‌های نوآور از کل در این سال‌ها از 75 درصد به 79 درصد رسیده که با توجه به عدم تغییر سهم درآمدی گروه نوپا، حکایت از کاهش سهم درآمدی دانش‌بنیان‌های فناور دارد. از حیث درآمدی هم براساس صورت‌های مالی 1402، حدود 5 هزار شرکت دانش‌بنیان یعنی بیش از نیمی از آن‌ها کمتر از 5 میلیارد درآمد کسب کردند. در طرف مقابل هم حدود دو سوم درآمد دانش‌بنیان‌ها مربوط به 2.5 درصد یا به بیان دیگر 242 شرکت است.

متن کامل این گزارش را در روزنامه فرهیختگان بخوانید.