


موضوع ریترکت (Retract) یا بازپسگیری مقالات یکی از چالشهای جدید دنیای علم محسوب میشود که با افزایش حجم تولیدات علمی رفتهرفته به شکل یک دغدغه و نگرانی درآمده است. نیچر در گزارش اخیر خود روند افزایشی بازپسگیری مقالات در سالهای اخیر را مورد واکاوی قرار داده و مراکز علمی و تحقیقاتی با بیشترین مقالات ریترکتشده را معرفی کرده است.
نویسنده گزارش نیچر روزهای پایانی سال ۲۰۲۱ یادآوری کرده مدیران بیمارستان جینینگ در استان شاندونگ چین، 35 پژوهشگر مرتبط با مقالات جعلی را مورد بازخواست قرار دادند. اقدامی که بخشی از یک برنامه گسترده در چین برای مقابله با افزایش مقالات پزشکی غیرواقعی بود و به دنبال خرید مقاله توسط پزشکان از «کارخانههای تولید مقاله» یا همان شرکتهای نگارش مقاله بهصورت سفارشی اجرایی شد.
مجله نیچر برای نخستین بار با بررسی دادههای سه شرکت مستقل تحلیل یکپارچهای از عملکرد مؤسسات با بیشترین مقالات بازپسگیریشده را ارائه میدهد که درآن همین بیمارستان چینی با بیش از 100 مقاله پسگرفتهشده، در صدر فهرست مؤسسات دارای بالاترین نرخ بازپسگیری مقالات قرار دارد. این نرخ ۱۰ برابر میانگین چین و ۵۰ برابر میانگین جهانی است.
البته به جز آن مؤسسات و بیمارستانهای دیگری نیز از هند، پاکستان، عربستانسعودی و اتیوپی نیز در این فهرست قرار دارند. این مجله معتقد است تحلیل مؤسسات علمی حتی چالشبرانگیزتر از عملکرد کشورهاست و هر یک از پایگاههای داده نقایص خاص خود را دارند. با این حال و الگوی کلی از مؤسساتی با نرخ بالای ابطال مقالات انگشتها به سمت بیمارستانها و دانشگاههای پزشکی کوچک چینی هدایت میکند.
در مجموعه داده Dimensions، طی سالهای ۲۰۱۴ تا ۲۰۲۴، حدود ۷۰ درصد از ۱۳۶ مؤسسهای که نرخ ابطال مقالات بالاتر از ۱ درصد دارند، متعلق به چین است و حدود ۶۰ درصد از این مؤسسات، بیمارستان یا دانشگاه علوم پزشکی محسوب میشوند. در مجموعه داده Argos هم که ۱۸۶ مؤسسه با نرخ ابطال بالاتر از ۱درصد را معرفی کرده مدل مشابهی دیده میشود.
شرکت Signals نیز تنها فهرست ده مؤسسه با بیشترین نرخ بازپسگیری را به اشتراک است که همگی تحت تسلط مؤسسات چینیاند. بررسی از حیث بیشترین بازپسگیری نیز نشان میدهد چینیها باز هم یکهتاز هستند اما دانشگاه ملک سعود در عربستان هم از جمله مراکز علمی با بیشترین مقاله برگشتخورده محسوب میشود.
کدام نشریات؟ کدام موضوعات؟
نیچر در بخش دیگری از گزارش خود به به بررسی نشریاتی پرداخته است که بالاترین نرخهای ابطال را دارند. نشریات Hindawi در صدر این فهرست قرار دارند، به طوری که ۴ نشریه از این مجموعه بیش از ۲۰ درصد از مقالات منتشرشده خود از سال ۲۰۱۴ به بعد را ابطال کردهاند. Argos و Dimensions همچنین دادههایی را در مورد حوزههای موضوعی تحقیقاتی که با نرخهای بالای ابطال مرتبطند، به اشتراک گذاشتند.
طبق آمار Argos، سه حوزه تحقیقاتی مدیریت کسبوکار و مدیریت بینالمللی، گرافیک کامپیوتری و پژوهش در سرطان سه حوزهای هستند که همه دارای نرخ ابطال بیش از 0.5 درصد بودند. در تحلیل Dimensions نیز محاسبات توزیعشده و نرمافزارهای سیستم، مهندسی زیستپزشکی و امنیت سایبری سه حوزه برتر این حوزه شناخته میشوند.
نرخ ابطال مقاله در جهان، یک دهم
بازپسگیری یا ابطال هنوز هم اتفاق رایجی در دنیای علم محسوب نمیشود. بررسیها نشان میدهد از مجموع بیش از 50 میلیون مقاله تولیدی تاکنون حدود 40 هزار مورد به دلایل مختلفی باطل شده یا به بیانی دیگر حدود 0.1 درصد از مقالات دچار این وضعیت شدند.
نیچر گزارش داده که در سال 2023 بیش از 10 هزار اطلاعیه ابطال مقاله منتشر شده است که اکثر آن مربوط به Hindawi بود؛ یکی از زیرمجموعههای ناشر Wiley در لندن که اکنون تعطیل شده است. البته در طول دهه گذشته، نرخ سالانه ابطال مقاله -نسبت مقالات ابطالشده در یک سال مشخص به کل مقالات- سه برابر شده است.
این نسبت برای مقالات منتشرشده در سال ۲۰۲۲ به حدود 0.2 درصد رسیده و انتظار میرود که با ابطال مقالات بیشتر، همچنان افزایش یابد. در بررسی تعداد مقالات باطلشده حدفاصل سالهای 2014 تا 2024 مشخص شده که تقریباً 60 درصد آنها یعنی حدود 20 هزار مقاله حاصل کار نویسندگانی از چین بوده است؛ نرخ بازپسگیری مقالات چینیها سه برابر نرخ جهانی است.
البته نرخ ابطال مقالات در اتیوپی و عربستان سعودی حتی از این میزان نیز بیشتر است و بسته به پایگاه دادههای مورد بررسی، عراق و پاکستان نیز نرخهای مشابه یا بالاتری دارند. آمریکا و انگلیس هم نرخ بازپسگیری نزدیک به 0.04 درصد دارند که کمتر از نرخ جهانی است.
ایران؛ هفتمین کشور با بیشترین مقالات ریترکت
یک استاد داده داشبوردی را طراحی کرده که اطلاعات پایگاه Retraction Watch را بهصورت بصری نمایش میدهد. تنظیم این داشبورد براساس تعداد مقالات بازپسگیریشده چین را به عنوان کشور نخست با 31هزار و 391مقاله در رتبه نخست نشان میدهد.
آمریکا با 6 هزار و 735 و هند با 4 هزار و 226 مقاله دوم و سوم هستند. روسها با 2 هزار و 720 مقاله برگشتخورده در جایگاه چهارم هستند و انگلیسیها با 1 هزار و 849 مقاله در رده پنجم این جدول قرار گرفتند. ژاپن هم با 1 هزار و 752 مقاله یک پله بالاتر ایران ایستاده است. تعداد مقالات ردشده ایرانی 1 هزار و 668 عنوان مطرح شده که نرخ بازپسگیری را تا حدود ۲ برابر میانگین جهانی بالا برده است؛ به این معنا که از هر هزار مقاله ایرانی 2 مورد آن بازپس گرفته میشود.
این نرخ، در بین همه کشورهایی که پیش از ایران قرار دارند بالاتر است؛ البته به استثنای چین که نرخ بازپسگیری 3 را در هر هزار مقاله از سال 1996 تا 2023 دارد. پس از ایران، عربستان با 1 هزار و 469 مقاله در رده هشتم قرار گرفته است، نرخ بازپسگیری مقالات آنها هم 3.6 عنوان شده است.
