ملاحظات بین‌المللی روابط هند و پاکستان کدام‌اند؟
میراحمدرضا مشرف، پژوهشگر مسائل بین الملل: «هر آن‌چه هند بر ما تحمیل کند، ما هم بر آن تحمیل خواهیم کرد.» این جمله تنها بخشی از اظهارات نه‌چندان دوستانه‌ای است که ترامپ در کنفرانس خبری مشترک و برای استقبال از مهمان ویژه کاخ سفید، «نارندرا مودی» در نظر گرفته بود. علاوه بر این رئیس‌جمهور آمریکا در مقابل دید‌گان تا حدی مضطرب نخست‌وزیر هند از تعرفه‌های ناعادلانه و بسیار بالای این کشور سخن گفت: «نخست‌وزیر مودی به‌تازگی اعلام کرده که هند تعرفه‌های ناعادلانه و بسیار بالایی را که دسترسی ما به بازار این کشور را محدود می‌کند، کاهش خواهد داد. این واقعا یک مشکل بزرگ بود.»
ترامپ ادعاهای دیگری را هم درمورد پذیرش برخی تعهدات از جانب مودی مطرح کرد که اساسا معلوم نبود هیچ یک از آنها به مرحله توافق نهایی رسیده‌اند یا صرفا در مراحل ابتدایی مذاکرات قرار دارند.
در هر حال به نظر می‌رسد که مودی با شتاب زیادی خود را به کاخ سفید رسانده بود تا مانع اثرگذاری هر چه بیشتر سیاست‌های جنجالی رئیس‌جمهور جدید آمریکا بر روابط دوجانبه شود. اما درمورد اینکه آیا او موفق به انجام این کار شده است یا نه باید به جزئیات بیشتری از نتایج و دستاوردهای سفر مودی به واشنگتن پرداخت.
روابط هند و آمریکا در برابر آزمونی جدی و دشوار
بیش از دو دهه است که روابط هند و امریکا روندی رو به رشد را طی کرده است. تا قبل از فروپاشی شوروی و در دوران جنگ سرد دولت‌های مستقر در دهلی‌نو بر رویکردی مبتنی بر بی‌طرفی و عدم تعهد در عرصه بین‌المللی تاکید داشتند اگر چه در ماهیت آن، نزدیکی بیشتر با روسیه و بلوک شرق تا حدی آشکار بود. با این حال از زمان پایان یافتن جنگ سرد و از دورانی که شاهد هژمونی ایالات‌متحده در عرصه بین‌المللی بودیم هند نیز بر تلاش‌های خود برای ارتقای روابط با آمریکا و جهان غرب افزود. درنهایت گسترش روابط دوجانبه در سطحی قرار گرفت که واشنگتن را به بزرگ‌ترین شریک تجاری دهلی‌نو تبدیل کرد و به مشارکت دو کشور در ساختارهای مهم امنیتی جهانی و منطقه‌ای مانند «کواد» (هند، ایالات‌متحده، استرالیا و ژاپن) منتهی شد.
اگرچه این فرایند توسعه روابط در دوره اول حضور ترامپ در کاخ سفید که با نخست‌وزیری مودی در هند تقارن یافت، تداوم پیداکرد، اما اقدامات رئیس‌جمهور آمریکا در به راه انداختن جنگ‌های تجاری و تعرفه‌ای در سطح بین‌المللی دامنگیر هند نیز شد و تا حد زیادی بر روابط دو کشور در سال‌های پایانی دوره اول ترامپ سایه افکند. اکنون ترامپ بازگشته است و همان چالش‌ها را دوباره با خود به ارمغان آورده است؛ البته این بار حداقل این حسن بزرگ برای هند و دیگر کشورها وجود دارد که دیگر رفتارهای او برایشان غافلگیرکننده نیست و شاید بتوانند خود را برای مواجهه با او تا حدی آماده کنند. دقیقا به همین دلیل است که مودی درنگ به خرج نداده و خود را به واشنگتن می‌رساند تا همه چیز را رو‌‌‌دررو و شاید هم در قالب برخی توافقات محرمانه و غیرعلنی با ترامپ حل‌وفصل کند.
ملاحظات بین‌المللی روابط هند و پاکستان در دوره جدید ترامپ
اما در کنار تمامی مسائل داخلی ریز و درشتی که در سفر مودی به آمریکا مورد بحث و مذاکره قرار گرفت، مباحث مربوط به مواضع دو کشور در صحنه بین‌المللی و در روابط با کشور‌های ثالث نیز در کانون توجه بود. در این بین یک نکته درخور توجه و تأمل وجود دارد؛ اینکه در بیانیه پایانی و حتی در مذاکرات دوجانبه رهبران دو کشور، کمترین صحبت از ساختارهای جمعی و یا نهاد‌های بین‌المللی و نقش آنها در معادلات جهانی به میان آمد. بدون شک رویکرد سیاست خارجی ترامپ در توجه به روابط دوجانبه به جای تعهدات و ارتباطات چند جانبه و یا بین‌المللی، در این رابطه تأثیر بسزایی داشته است. بنابراین جز اشارات معدود به سازمان‌های همکاری همچون «کواد»، گفت‌وگو‌ها عمدتاً روی روابط دو کشور با طرف‌های ثالث متمرکز بوده است.
1) روابط با چین
جای تردید نیست که روابط با چین و ملاحظات پیرامونی آن، یکی از کانون‌های اصلی گفت‌وگو‌های مودی و ترامپ در حوزه بین‌المللی را شکل داده‌اند. شواهد و قرائن حکایت از آن دارد که میان دیدگاه‌های دو کشور در این حوزه اشتراک نظر زیادی وجود دارد. هم واشنگتن و هم دهلی نو به شدت از خیزش یک قدرت نوظهور در عرصه بین‌المللی نگران هستند و با توجه به قرابت جغرافیایی، این نگرانی برای هند جنبه وسیع‌تری دارد.
بر همین اساس در جریان گفت‌وگو‌های ترامپ و مودی، دو طرف بر تعهد خود به اتحاد چهارگانه با استرالیا و ژاپن (کواد) برای ثبات منطقه‌ای تأکید کردند. با توجه به ماهیت شکل‌گیری این اتحاد که بر تقابل با چین تأکید دارد و همچنین دیگر مسائلی که در جریان گفت‌وگو‌ها در ارتباط با چین مطرح شد؛ رویکرد مشترک و غیردوستانه دو کشور نسبت به چین، از سوی پکن نیز به شدت مورد توجه قرار گرفت. در این راستا وزارت خارجه چین در واکنش به ملاقات ترامپ و مودی و با تأکید بر نظارت دقیق این کشور بر روند همکاری‌های همه‌جانبه هند و آمریکا به ویژه در حوزه تقویت همکاری‌های دفاعی، حُسن‌نیت خود را نسبت به این روابط این‌گونه نشان می‌دهد: «مشارکت بین ایالات متحده و هند در ایجاد یک منطقه آزاد، باز، صلح‌آمیز و مرفه در شبه‌قاره هند و اقیانوس آرام، نقشی اساسی دارد... آسیا و اقیانوسیه مرکز توسعه صلح‌آمیز است نه عرصه‌ای برای رقابت ژئوپلیتیکی. چین معتقد است روابط و همکاری دو کشور نباید مسئله‌ای برای چین ایجاد کند یا به منابع دیگران آسیب برساند و باید به صلح، ثبات و رفاه کمک کند.»
پیشنهاد ترامپ برای میانجیگری در اختلافات مرزی هند و چین مسئله دیگری بود که بازتاب یافت و البته این بار با واکنش مخالف وزارت خارجه هند همراه شد. «ویکرام میسری»، معاون وزیر خارجه هند با رد این پیشنهاد، بر تعهد هند بر حل و فصل مسائل از طریق گفت‌وگو‌های دوجانبه تأکید می‌کند: «هر مسأله‌ای که با هر یک از همسایگان خود داریم، ما همیشه یک رویکرد دوجانبه برای برخورد با آن اتخاذ کرده‌ایم.»
2) روابط با روسیه و بحران اوکراین
برخلاف دغدغه‌ها و نگرانی‌هایی که هند در دوران بایدن نسبت به واکنش کاخ سفید در زمینه روابط این کشور با روسیه داشت، به نظر می‌رسد که بازگشت ترامپ به دفتر بیضی، آنها را تا حدی از این جهت آسوده‌خاطر کرده است. بر همین اساس مودی در حضور ترامپ یک بار دیگر بر مواضع هند در برابر روسیه و جنگ اوکراین تأکید کرد، البته این بار با زیرکی بیشتر و در راستای دیدگاه‌های ترامپ؛ «دنیا این تصور را داشت که هند در این ماجرا بی‌طرف است، اما این درست نیست.
هند طرف دارد و آن طرف صلح است.» بدیهی است که این موضع‌گیری در امتداد تلاش‌های ترامپ برای پایان دادن به جنگ اوکراین به هر طریق ممکن بیان شده است. بنابراین جای تعجب ندارد که دولت هند از اقدامات ترامپ برای پایان دادن به جنگ استقبال کند. «سی راجا موهان»، تحلیلگر برجسته هندی به خوبی شرایط جدید پیش‌آمده برای هند را بازنمایی می‌کند: «برخلاف متحدان اروپایی آمریکا که از ر‌ها شدن استراتژیک توسط ترامپ هراس دارند، هند همه چیز را از صلح روسیه و غرب به دست می‌آورد؛ یک معماری امنیتی پایدار در اروپا، مدیریت چالش‌های امنیتی آن در آسیا را آسان‌تر می‌کند. جای تعجب نیست که مودی مشتاق حمایت از ابتکار صلح ترامپ در اوکراین است.»
3) پاکستان
مودی از فرصت به وجود آمده در واشنگتن برای تحقیر دشمن و رقیب سنتی یعنی پاکستان و در عین حال یادآوری تغییر معادلات و شرایط جدید بین‌المللی به این کشور، حداکثر بهره را برد. بر این اساس در بیانیه مشترک ترامپ و مودی، مستقیماً از پاکستان نام برده شد؛ درخواست استرداد عاملان حمله تروریستی 26 سپتامبر (با توجه به پاکستانی‌الاصل بودن تهور حسین رانا) و اطمینان از اینکه خاک این کشور برای حملات تروریستی مورد استفاده قرار نخواهد گرفت.
واکنش پاکستانی‌ها به این اعلامیه شاید تندتر از حد انتظار بود. سخنگوی وزارت خارجه پاکستان بیانیه مشترک رؤسای‌جمهور آمریکا و هند را بی‌اساس و غیر‌قابل توجیه دانست. شفقت علی خان در عین حال نگرانی عمیق پاکستان نسبت به گسترش همکاری‌های دفاعی هند و آمریکا، به ویژه در حوزه انتقال فناوری‌های جنگ‌افزاری را بازتاب داده و آن را به ضرر توازن منطقه‌ای ارزیابی کرد. او پیام مستقیمی هم به آمریکایی‌ها ارسال کرد: «ما از شرکای بین‌المللی خود می‌خواهیم که مسائل امنیت جنوب آسیا را جدی بگیرند و از اقدام‌های یک‌جانبه مغایر با صلح و ثبات منطقه اجتناب کنند.»
4) بنگلادش
مودی از فرصت حضور در واشنگتن و ملاقات با ترامپ استفاده کرد تا توجه وی را به رخداد‌های یک‌سال اخیر بنگلادش جلب کند. مواضع دهلی نو حکایت از آن دارد که این کشور از روند تحولات در بنگلادش پس از سقوط شیخ حسینه به هیچ وجه رضایت ندارد. روابط نه‌چندان مطلوب دولت موقت بنگلادش با دهلی نو و ناتوانی آن در مهار حملات به اقلیت‌های هندو، باعث تشدید نگرانی هند شده است. در اینجا مودی زیرکانه و یک بار دیگر از خصایص شخصی ترامپ و انزجار او از دوران بایدن، بهره می‌گیرد و تشکیلات دولت بایدن را به دشمنی با هند و ایجاد بی‌ثباتی در بنگلادش متهم می‌کند.
5) کریدور اقتصادی هند-خاورمیانه- اروپا (IMEC)
گویا مودی و دولت او حضور ترامپ در کاخ سفید و ارتباط خوب وی با رژیم‌صهیونیستی را از یک سو و اعراب از سوی دیگر را به فال نیک گرفته‌اند تا طرح‌های بلندپروازانه خود در زمینه انتقال کالا و انرژی از هند به اروپا، از کانال خاورمیانه، را به شکل جدی‌تری پیگیری کنند. با اینکه رویکرد سنتی هند در حمایت از فلسطین قرار دارد، با این حال به نظر می‌رسد دولت مودی نه‌تنها با طرح‌های ترامپ برای برقراری صلح در خاورمیانه و اصرار او به عادی‌سازی روابط اعراب و رژیم‌صهیونیستی، حتی در شرایط محو فلسطین از نقشه جغرافیایی، هیچ مشکلی ندارد؛ بلکه از بسیاری جهات آن را در راستای منافع دولت خود ارزیابی می‌کند.
مطالب پیشنهادی
