ماراتن جشنواره فیلم فجر که به پایان رسید، ساز موسیقی کوک شد و کم‌کم نوای موسیقی فجر امسال به مخاطبان رسید. در همان نگاه اول تغییراتی جدی در جشنواره موسیقی فجر چهلم نسبت به سال گذشته صورت گرفته بود. صورت‌بندی اجرا‌ها در سالن‌های مختلف تغییر کرده بود و دیگر اجرای‌های پاپ به سالن‌های مرکز و پایین شهر نرسید. به جای آن موسیقی‌های پاپ به سالن‌های تازه‌تأسیسی چون رزمال رسید و سالن‌های مرکز و جنوب شهر، پذیرای موسیقی نواحی شدند.

رضا مهدوی، دبیر جشنواره موسیقی فجر در گفت‌وگویی با «فرهیختگان» از شرح این تغییرات سخن گفت: «امسال طراحی بر این اساس بوده که اجرا‌ها تغییر کند. موسیقی‌هایی که به اقوام ایرانی مربوط می‌شود و خاستگاه بیشتری دارد، بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. این تغییرات متناسب‌تر با اهداف کلان جشنواره است. به عبارت دیگر، عنایت ویژه‌ای به موسیقی ملی ایران، به ویژه موسیقی نواحی ایران شده است. در فرهنگسرای بهمن برنامه‌ریزی‌هایی انجام شده و اجرا‌هایی که سال گذشته در فرهنگسرای بهمن برگزار شد، امسال به سالن جدیدی به نام رزمال در غربی‌ترین نقطه تهران منتقل شده است. در این سالن نیز چهره‌های سرشناس موسیقی مردم‌وار حضور خواهند داشت.»

این تغییر در سالن جشنواره ریسکی بود که برخی از مخاطبان را از برخی سالن‌های فجر دور کرد. اتفاقی که مهدوی در واکنش به آن گفت: «خوشبختانه استقبال خوبی از بخشی از این اجرا‌ها شده است. قومیت‌های مختلفی که در تهران زندگی می‌کنند، به ویژه آن‌هایی که جمعیت بیشتری دارند از این اجرا‌ها استقبال بیشتری می‌کنند. آن‌هایی که جمعیت کمتری دارند طبیعتاً استقبال کمتری می‌کنند. این موضوع در طول ۴۰ سال گذشته همواره به همین شکل بوده است. برخی از بخش‌ها بسیار مورد استقبال قرار می‌گیرند و حتی ممکن است دو شب اجرا داشته باشند، برخی دیگر نیمه‌پر هستند و برخی نیز خلوت‌تر می‌مانند. این ذات هر جشنواره‌ای است و همواره خواهد بود.»

وفاق در متن موسیقی فجر چهلم
آوردن موسیقی‌های نواحی به سال‌های پربازدید فجر نشان از تفکری دارد که دولت و ساکنان خیابان پاستور آن را دنبال می‌کنند. دبیر جشنواره موسیقی با اشاره به این تغییر آن را راهبرد جدید جشنواره نمی‌داند. «در مورد وفاق ملی و انسجام، باید گفت بحث وفاق ملی که توسط ریاست محترم جمهور مطرح شده، بسیار مهم است. همه ما موظفیم برای انسجام ملی و اسلامی تلاش کنیم. قومیت‌های ما بسیار اهمیت دارند. گرچه جشنواره موسیقی فجر شامل نوا‌های مختلف است، اما این عزیزان در جشنواره جایگاه ویژه‌ای دارند. این تغییر را نمی‌توان یک راهبرد کاملاً جدید دانست، اما سال گذشته ۲۰ درصد افزایش در استقبال داشتیم و امسال نیز ۲۰ درصد دیگر به این میزان اضافه شده است، هم از نظر کمی و هم از نظر کیفی. به این معنا که هم محتوا غنی‌تر شده و هم مسائل اجرایی بهتر مدیریت شده‌اند. این تغییرات نتیجه آزمون و خطا نیست، بلکه حاصل فکر جمعی است. شورای سیاست‌گذاری و شورا‌هایی که همه زیر نظر معاونت هنری خانم رضایی است. ایشان اصرار داشتند نشاط امسال بیشتر شود و بتوانیم بخش‌های متنوع‌تر و سالن‌های بیشتری را در اختیار داشته باشیم. این تحقق عملی شد و توانستیم شاهد این باشیم که سالن‌های اضافه با اجرا‌های بیشتر و محتوا‌هایی که همگی به موضوع بسیار مهم وفاق ملی کمک می‌کنند، به برنامه‌ریزی امسال اضافه شدند.»

سالن وزارت کشور گران است
اگر نگاه‌های کلان پشت فجر 40 را حذف کنیم، داستان به حواشی متن برگزاری جشنواره می‌رسد. حواشی که از کنسرت علی یاسینی و ناصر زینلی بیرون آمد و داستان قطع برق و خالی بودن سالن برگزاری مراسم حاشیه‌ساز شد. برخلاف انتظار ما، رضا مهدوی خود به شرایط به وجود آمده معترض بود. «نکته این است که اگر سامانه را تا ۲۴ ساعت قبل از هر اجرا بررسی کنید، صندلی‌ها به صورت پر نشان داده می‌شوند. مکانیسم فروش بلیت که سال‌ها به آن اعتراض داشته‌ام، در دو سال گذشته نیز همین مشکل را داشته است. از نظر من جشنواره‌ای که دولت پشتیبان آن است و با بودجه کلان دولت پیش می‌رود، اصلاً نباید بلیت‌فروشی داشته باشد. دولت باید در سطوح مختلف جامعه هزینه کند و بلیت‌ها را به صورت رایگان توزیع کند. سالن‌ها باید افزایش یابند و هنرمندان به جای دو شب اجرا، سه یا چهار شب اجرا داشته باشند. امسال از وزارت کشور و تالار بزرگ کشور درخواست کردیم سالنی با گنجایش سه هزار نفر در اختیار ما قرار دهند، اما هزینه اجاره آن‌ها بسیار سنگین بود و ما تنها توانستیم دو شب اجرا داشته باشیم. 

از تمام نهاد‌های مسئول درخواست می‌کنم در ایام دهه فجر به کمک جشنواره بین‌المللی موسیقی بیایند. آن‌ها اصلاً نباید برای اجاره سالن‌ها هزینه‌ای دریافت کنند، چراکه این جشنواره برای مردم و به مناسبت جشن انقلاب است. متأسفانه این اتفاق نمی‌افتد و حمایت نسبی‌ای که باید وجود داشته باشد، دیده نمی‌شود. یک هنرمند ممکن است به دلیل نداشتن تجربه کافی، تصور کند سالن پر شده و خوشحال باشد، اما این‌گونه نیست. اگر مدیر برنامه این هنرمند محترم پیگیری می‌کرد و سؤال می‌پرسید، متوجه می‌شد راهکار به گونه دیگری باید اجرا می‌شد تا سالن‌ها به طور کامل پر شوند. 

درباره قطعی برق هم باید بگویم اساساً خارج از کنترل ما بود. دولت نیز اعلام کرد در برخی روز‌ها مشکل برق وجود داشته است، از کرج تا میدان آزادی. اما این سالن که برای اولین بار مورد استفاده قرار می‌گرفت، مشکلاتی داشت که از قبل می‌دانستیم. با این حال، دوستان در رزمال تمام تلاش خود را کردند تا همکاری کنند و در این جشن شرکت داشته باشند. ما نیز از این همکاری استقبال کردیم، اما طبیعی است که آسیب‌هایی وجود داشت که اجتناب‌ناپذیر بود. با این حال، این مشکلات مانع از اجرای عزیزان ما در موسیقی مردم‌وار نشد.»

رپر‌ها خودشان نیامدند
حوالی شهریور ماه امسال، مهدوی مصاحبه‌ای کرد و از تلاش برای آوردن رپ به جشنواره امسال گفت اما با این جدول جشنواره که منتشر شد خبری از رپ نبود و باقی سبک‌های موسیقی مانند جز و راک ذیل موسیقی مردم‌وار مطرح شدند. آنطور که مهدوی می‌گوید، پیش‌شرط‌های طرفین جلوی حضور مخالف‌خوان‌ها را در جشنواره گرفته. «بنده تصمیم داشتم یک حرکت جمعی ایجاد کنم تا گونه‌های مختلف موسیقی که در طول سال با محدودیت‌هایی مواجه هستند و نیاز به برنامه‌ریزی، تحلیل محتوا، بسترسازی و زیرساخت‌سازی دارند، بتوانند از فرصت و امکانات این جشن ملی موسیقی استفاده کنند.

با این حال، یک شرط گذاشتم و از روز اول آن را اعلام کردم. اینکه ما بیاییم و این را متعلق به فرهنگ خودی کنیم، بومی‌سازی کنیم. چطور غربی‌ها می‌آیند و فرهنگ ما، داشته‌های ما را به سمت خود می‌برند، به آن رنگ و لعاب دیگری می‌دهند و ما فکر می‌کنیم کار آن‌هاست! در عرصه‌های پزشکی، صنعت و کشاورزی، اگر به قرن‌ها پیش نگاه کنیم، این‌گونه بوده است. امروزه ساز‌های ما را ثبت و ضبط می‌کنند و به نام خود می‌زنند، شعرای ما را می‌برند، فرش ما را می‌برند، زعفران ما را می‌برند و خیلی چیز‌های دیگر.

من پیشنهاد کردم از دوره صفویه، ما در عرصه مداحی و کار‌هایی که حول محور شادی‌ها و عزاداری‌های محرم بوده و هست، بیاییم و در بخش شادی‌ها که به آن «بحر طویل» گفته می‌شود، کار کنیم. امروزه بسیاری از مداحان و ذاکران در مجالس شادی کلمات را به زیبایی قطار می‌کنند و با یک نفس می‌خوانند که بسیار جذاب است. امروزه جوانان شیفته این سبک شده‌اند. ما می‌توانیم بخش اعتراضی ناسالم و توهین‌آمیز آن را برداریم و شکل آن را از نظر فرم و ساختار حفظ کنیم، اما محتوا را بومی‌سازی کنیم. این محتوا باید بر اساس فرهنگ خانواده ایرانی و سبک زندگی ایرانی-اسلامی باشد.»

حضور رپر‌ها در فجر امسال می‌توانست مثل بخش ویژه جشنواره فیلم فجر باب مجوز گرفتن برخی از فیلم‌ها را باز کند. ایده‌ای که به نظر می‌رسد نگاه مهدوی دبیر جشنواره هم حضور بخشی شبیه به بخش ویژه برای رپر‌ها بوده. «انتظار داشتیم از این ایده استقبال شود و کسانی که چنین توانایی دارند و می‌توانند با یک نفس چندین ده واژه را پشت سر هم بخوانند، وارد این عرصه شوند. اگر اعتراضی هم در کار باشد، مانند اعتراض به گرانی یا اعتراض به بحث عدالت و مسائلی از این دست که مورد تأیید شورای شعر باشد، اشکالی ندارد اما متأسفانه استقبال نشد و این فرصت را از دست دادند.

در صورتی‌که اگر شرکت می‌کردند و وزارت محترم فرهنگ و ارشاد اسلامی در نوع ممیزی‌ها و نگاه خود تجدید‌نظر می‌کرد، احساس می‌کرد که این هنرمندان می‌خواهند برای مردم خوراک شنیداری متفاوتی ایجاد کنند که مبتنی بر اخلاق، ارزش‌ها، پیشینه و حال زندگی ایرانی‌ها باشد و آن‌ها نمی‌خواهند از الفاظ زشت استفاده کنند و قرار نیست چیزی غیرعادلانه ارائه دهند. این ایده می‌توانست جای داشته باشد، مانند جایگاهی که پیش از این راک و موسیقی جز داشتند. ما در سال‌های گذشته موسیقی جز داشتیم و این نشان می‌دهد که می‌توان در این زمینه‌ها نیز کار کرد. امسال هم داریم، اما متأسفانه همه این‌ها به نام پاپ یا مردم‌وار اطلاق می‌شود. متأسفانه از این فرصت استفاده نکردند و ما هم کار خودمان را طبق روال گذشته انجام دادیم.»

از مهدوی درباره اینکه آیا از رپر خاصی هم دعوت کرده یا نه پرسیدیم، اما پاسخی که او داد مفصل‌تر از یک بله یا خیر ساده بود. مهدوی درباره دعوت از بزرگان موسیقی به فجر امسال، دلِ پرغصه‌ای داشت. «رسماً خیر، ولی دوستانی که سؤال داشتند، عده‌ای کاملاً نگران بودند. در بخش موسیقی دستگاهی اعتراض می‌کردند و می‌گفتند: «حداقل از توی مهدوی انتظار نمی‌رود که به‌عنوان پرورش‌یافته مکتب موسیقی دستگاهی زیر نظر استادان برجسته، چنین کاری انجام دهی.» افتخار می‌کنم به این اساتید، اما باید پرسید چرا چنین فکری می‌کنند؟ آن‌هایی هم که در طرف مقابل بودند، گفتند امکان ندارد، چون پایه این سبک بر اعتراض خشن بنا شده است. اما من گفتم که هیچ اصل و اصولی روی این قضیه نیست. شما شکل آن را حفظ کنید، تلطیفش کنید و در یک فضای دیگر ارائه دهید. ببینید آیا مردم استقبال نمی‌کنند؟ چرا به این موضوع فکر نمی‌کنید؟ چرا نمی‌خواهید آن را زیبا ببینید؟ چرا نمی‌خواهید نیمه پر لیوان را ببینید؟ 

اعتراض همیشه بوده. شرایط موسیقی ما محدود است، برگزاری کنسرت سخت است، سالن‌های کمی داریم، صدابرداری حرفه‌ای نداریم و مشکلات بسیاری وجود دارد. رسانه هم که اصلاً نمی‌تواند ساز را نشان دهد. خب، شما خودتان به خودتان کمک کنید؛ در غیر این صورت، این بیان اعتراضی نامسالمت‌آمیز، تنش ایجاد می‌کند و شرایط موسیقی را بدتر خواهد کرد. عده‌ای از جوانانی که فقط عاشق موسیقی هستند —نه سیاسی فکر می‌کنند، نه به حواشی توجه دارند— آینده‌شان روشن نخواهد شد. 

جشنواره موسیقی ملی فجر بهترین فرصت است که این شکاف را جبران کند. دیدگاه بسیاری از مسئولان بالادستی، ازجمله علما، فقها، سیاسیون، شورای فرهنگی مجلس و استادان همین است. نباید حرف‌هایی ‌زده شود که فضا را خراب‌تر کند. چه در داخل کشور باشید، چه در خارج، مورد احترامید. در پشت صحنه و جلوی صحنه حمایت می‌شوید. به فکر شاگردانتان باشید، به فکر آینده موسیقی باشید. اگر مقاومت و اعتراض می‌کنید، برای اصلاح باشد، نه تخریب. این بخش به این معنی بود که من نگاه اصلاح‌گرانه داشتم، اما وقتی توجهی نمی‌شود، اصطلاحاً نمی‌توانم کاسه داغ‌تر از آش باشم.»

حداقل به حرف پیشکسوتان گوش کنید
مهدوی در میانه درددل‌ها و غم‌هایی که دارد، به صحبت‌های پیشکسوتان موسیقی متوسل شد و از بضاعت کم جشنواره‌ای گفت که می‌تواند راه موسیقی بین‌المللی در کشور را هموار کند. «دیشب در افتتاحیه جشنواره که با حضور وزیر محترم و معاونت هنری برگزار شد، دکتر حسن ریاحی تأکید کرد که باید به جوان‌ها و نخبگان رسیدگی شود و بنیاد نخبگان هم در این حوزه ورود کند. چرا بنیاد نخبگان فقط در زمینه‌های پزشکی و صنعتی فعالیت دارد؟ چرا در موسیقی و هنر حضور ندارد؟ ایشان که 60 سال است در این مملکت فعالیت داشته، این حرف را می‌زند. اگر حرف منِ جوان را گوش نمی‌دهید، حداقل به او توجه کنید. اگر این مسائل اصلاح شوند و سازوکار درستی پیدا کنند، سال آینده هرکسی که دبیر جشنواره باشد، می‌تواند جشنواره را با سهولت بیشتری مدیریت کند و شاهد استقبال بیشتری از گروه‌های موسیقی خواهیم بود. ما واقعاً بضاعتمان کم است، اما از هنرمندان خواهش می‌کنیم که به‌خاطر مردم بیایند. این جشنواره می‌تواند مسیر موسیقی را هموار کند، اما تنها در صورتی که حمایت لازم از آن صورت بگیرد.»

متن کامل این مصاحبه را در روزنامه فرهیختگان بخوانید.