ژاپن کشوری است که به لحاظ تاریخی قرابت زیادی با فناوری داشته است و همین امر باعث شده است که ژاپن را به عنوان یک غول فناوری در ذهن ما نقش بسته باشد. اما به نظر می‌رسد سرعت پیشرفت فناوری در دنیا تا حدی پیشرفت کرده است که مخزن نوآوری این کشور نیاز به احیا و بازسازی دارد. بنابراین، دولت این کشور سیاست‌های جدیدی را برای توسعه علم، فناوری و نوآوری در ژاپن وضع کرده است که قرار است به توسعه این حوزه‌ها کمک کند.

ژاپن در چند دهه اخیر رشد اقتصادی پایینی را پشت سر گذاشته و در یک سال گذشته تلاش کرده از رکود اقتصادی اجتناب کند. با توجه به این که انتظار می‌رود بیش از ۴۰ درصد از جمعیت تا سال ۲۰۵۰ بیش از ۶۵ سال داشته باشند، بالا رفتن جمعیت پیامدهای زیادی را برای بدهی‌های ملی و نیز نیروی کار دارد. از سوی دیگر، تعداد مدیران شرکت‌های بزرگ طی سال‌های آینده به طور چشمگیری کاهش خواهد یافت و به همین ترتیب، شمار نیروی کار نیز روند رو به کاهشی را طی می‌کند. آژانس علم و فناوری ژاپن (JST) ۶ طرح استراتژیک پژوهشی را برای پیشرفت و توسعه نوآوری در این کشور ارائه کرده است.

گسترش بدنه دانشی، مهم‌ترین عامل توسعه فناوری

هفتمین برنامه اساس علم، فناوری و نوآوری قرار است در سال مالی ۲۰۲۶ کلید بخورد. اگرچه مطالعات کامل هنوز آغاز نشده، اما شورای علوم ژاپن (SCJ) پیش‌نویس توصیه‌های کلی را برای برنامه هفتم منتشر کرده است. این توصیه‌ها توسط کمیته فرعی کمیته علوم و جامعه در مورد سیستم‌های دانشگاهی ژاپن با سرعت غیرعادی تهیه شده است. پیش‌نویس‌ها در ماه جولای و حدود ۶ ماه پس از نخستین جلسه کمیته فرعی در ماه فوریه نهایی شد.

نخستین توصیه‌نامه، علم و فناوری را به گونه‌ای مورد توجه قرار می‌دهد که می‌تواند به مسائل مهم و فوری اجتماعی بپردازد. علاوه بر این، کمیته‌های مختلفی برای رسیدگی به مسائل مشخص شده‌اند و سیستمی هم برای رسیدگی به درخواست‌ها برای تبادل نظر با دولت ایجاد شده است. مهم است که جامعه‌ای شکل گیرد که در برابر تغییرات غیرقابل پیش‌بینی مقاوم باشد. برای انجام این کار، محیطی مورد نیاز است که امکان تصمیم‌گیری سریع و تحقیقات انعطاف‌پذیر فراهم شده باشد. برای ایجاد نوآوری و مجموعه‌ای از دانش که می‌تواند گسترش یابد تا ارزش‌های ناشناخته را دربرگیرد، قابلیت‌های پژوهشی اساسی باید تقویت شود.‌ SCJ برای تدوین برنامه اساسی خود، همیشه گسترش بدنه دانشی را مهم‌ترین عامل در نظر گرفته است و مجموعه بدنه دانشی، چیزی است که دستیابی به نسل Society 5.0 را ممکن می‌سازد. پیشینه این تحول شامل پاسخ SCJ به انتقادات است که با آن مواجه شده است.

این انتقادات شامل عدم توجه SCJ به نیازهای مردم و جامعه می‌شود و این شورا متهم به عدم ارائه به‌موقع توصیه‌های علمی شده است. تبادل ناکافی ایده‌ها با ذی‌نفعان خارجی نیز یکی از موضوعات عنوان شده است. از این رو، تلاش‌ها برای تقویت بدنه دانشی کشور در توصیه بعدی مورد توجه قرار گرفته است. با این حال، توصیه‌نامه نخست به تحقق نهادها و ابتکاراتی می‌پردازد که علم، فناوری و نوآوری فراگیر را ممکن می‌سازد. چنین مؤسسات و ابتکاراتی با هدف مقابله با بیماری‌های همه‌گیر، تغییرات آب و هوایی، نرخ زاد و ولد و پیری و نیز تحولات اجتماعی سریع ناشی از پیشرفت‌های علم داده، از جمله پیشرفت در هوش مصنوعی مولد انجام می‌شود.

طرح CRONOS

طرح CRONOS شامل یک طرح تحقیق و توسعه با هدف پیشرفت در زمینه علوم اطلاعات و ارتباطات ژاپن به‌واسطه چالش‌های کلان است. این طرح در بازه‌ای پنج سال و 6 ماهه به سرانجام خواهد رسید و در این مسیر بودجه‌ای بین یک میلیون و 400 هزار دلار یا یک میلیون و 903 هزار دلار به این پروژه تعلق گرفته است. هدف این طرح کمک به پیشرفت علوم اطلاعات و ارتباطات ژاپن از طریق توسعه فناوری‌های نوآورانه در این حوزه و تربیت محققانی که ایده‌ها و مهارت‌های مفهومی خاص و منحصربه‌فردی دارند. این طرح، طیف وسیعی از حوزه‌های فنی را در علوم اطلاعت و ارتباطات پوشش می‌دهد.

در این طرح دو حوزه راه‌اندازی شده و مسئولان برنامه، هر حوزه را در همکاری با یکدیگر مدیریت می‌کنند. در این طرح، اهداف چالش‌برانگیز و بزرگی تعیین شده که چشم‌اندازی را برای تغییر دانش قبلی مربوط به علم اطلاعات و ارتباطات ارائه می‌دهند که تأثیر قابل‌توجهی بر مسائل اجتماعی داشته و تحقیق و توسعه گروهی را برای دستیابی به این اهداف تقویت می‌کنند. همین‌طور JST با مشاوره مسئول طرح، مشاوران طرح و مدیران طرح و نیز کارشناسان خارجی، چالش‌های کلانی را طراحی می‌کند و ارائه‌دهندگان تحقیق و توسعه نیز آماده همکاری در این طرح هستند.

چالش‌های کلان شامل طیف وسیعی از حوزه‌های فنی است. هدف این طرح، خلق فناوری‌های نوآورانه اطلاعات و ارتباطات در رویکرد‌های پژوهشی مختلف و تقویت پژوهش‌های فردی پیشرفته می‌شود. طرح CRONOS از طریق یک طرح مؤثر که باعث ایجاد برتری مرز‌ها میان پژوهش‌های بنیادی و کاربردی می‌شود، در پژوهش‌های بنیادی و فرایند اثبات مفهوم که ماحصل پژوهشند، مشارکت خواهد کرد که این امر تغییرات اجتماعی را به‌دنبال دارد. طرح R&D در طرح CRONOS شامل پژوهش‌های بنیادی و کاربردی است که هدف آن ایجاد ارتباط میان کاربردهاست. هدف از این طرح، آن است که با تبادلات انجام گرفته بین پژوهش‌های بنیادی و کاربردی، پیشرفت‌هایی صورت گیرد.

طرح ALCA-Next

طرح ALCA-Next به‌عنوان فناوری‌های پیشرفته برای از بین بردن کربن در محیط، به تولید فناوری‌های نوآورانه‌ای کمک می‌کند که به تحقق حذف کربن کمک می‌کند. دوره پژوهش این طرح، 3.5 سال در فاز اولیه، و سه سال برای فاز شتاب و حداکثر پنج‌سال برای بودجه تحقیق و توسعه زمان می‌برد. بودجه 159 هزار دلاری سالانه و پروژه در فاز اولیه، تا 476 هزار دلار برای فاز شتاب‌دهی‌شده پروژه و حداکثر 483 هزار دلار برای فاز تحقیق و توسعه در مقیاس کامل تعیین شده است. این طرح، پژوهش‌های اساسی در مورد فناوری‌های نوآورانه را ترویج می‌کند که تنها توسعه فناوری‌های مرسوم نبوده و نوآوری ناپیوسته را با هدف کمک به تحقق خنثی کردن کربن تا سال 2050 ایجاد می‌کنند. از ویژگی‌های این پروژه می‌توان به تحت پوشش قرار دادن طیف وسیعی از حوزه‌های پژوهشی مرتبط با خنثی‌سازی کربن اشاره کرد. همچنین این پروژه، به‌طور فعال، پیشنهادهای چالش‌برانگیزی را براساس ایده‌های غیرمتعارف هر محقق اتخاذ می‌کند، این پروژه با بهبود میزان بلوغ فناوری (TRL) از طریق ارزیابی مرحله‌ای و... نیز مرحله اولیه را تقویت می‌کند.

این پروژه همچنین تحقیق و توسعه و پر کردن شکاف در همکاری با سایر پروژه‌ها مانند فناوری‌های سبز را تسریع می‌کند. مهم‌ترین حوزه‌های فناورانه‌ای که در پروژه ALCA-Next مورد توجه و رسیدگی قرار می‌گیرند عبارتند از حوزه تبدیل و ذخیره انرژی؛ گردش منابع؛ زیست فناوری سبز؛ نیمه‌رسانا‌ها؛ محاسبات سبز و DX و R&D با مقیاس کامل. یکی از موضوعاتی که در این پروژه مورد اهمیت قرار می‌گیرد، این است که R&D در هر مرحله‌ای از پیشبرد پروژه، مورد ارزیابی قرار می‌گیرد، به‌گونه‌ای که از این ارزیابی‌ها از «فاز کوچک» آغاز می‌شود که در آن، تعداد زیادی از پروپوزال‌های نسبتاً کوچک مورد توجه قرار می‌گیرند. طبق این فرایند، ارزیابی‌ها از مراحل کوچک آغاز و به فاز تسریع شده ادامه می‌یابد که در آن، پروپوزال‌های محدودتر و تمرکز بیشتر روی سرمایه‌گذاری‌ها معطوف می‌شود.

طرح CREST

طرح CREST یک پژوهش گروهی به منظور ایجاد دستاورد‌های علمی است که منجر به نوآوری علمی و فناوری می‌شود. کل بازه این طرح پژوهشی 5 سال و 6 ماه یا کمتر برآورد شده است و همچنین بودجه پژوهشی 952 هزار دلاری تا 3 میلیون و 200 هزار دلاری به این گروه تعلق گرفته است. هدف از پروژه CREST، ترویج تحقیقات پایه منحصربه فرد و سطح بالا در سطح بین‌المللی برای رسیدگی به مشکلات مهم پیش روی کشور و نیز تولید فناوری‌های خلاقانه، چشمگیر و نوآورانه برمبنای دانش علمی جدید است که به نوآوری علمی و فناوری کمک می‌کند که می‌تواند جامعه و اقتصاد را متحول کند. براساس اصول مدیریت حوزه پژوهشی که توسط ناظر پژوهشی مشخص شده است، بهترین تیم‌ها به سرپرستی محققان در سطح بالا در ژاپن که توسط ناظر پژوهشی انتخاب می‌شوند، ضمن پیشرفت پژوهش، پژوهشگران جوان را به صورت گروهی آموزش می‌دهند. یکی از ویژگی‌های این پروژه این است که برای دستیابی به اهداف استراتژیک، یک ناظر پژوهشی می‌تواند به صلاحدید خود، یک منطقه پژوهشی را به طور منعطف طراحی کند که شامل تعیین تعداد پروژه‌های پژوهشی در حوزه تحقیقاتی و حجم بودجه برای هر پروژه تحقیقاتی و معرفی مرحله‌ای که پژوهش باید طی کند و نیز سازماندهی مجدد یک تیم پژوهشی می‌شود.

از دیگر ویژگی‌های این طرح، این است که ناظران پژوهشی براساس حوزه‌های پژوهشی تحت مدیریت آن‌ها، پیشنهاد‌های تحقیقاتی را درخواست کرده و بین 10 تا 20 پروژه پژوهشی را در هر حوزه اتخاذ می‌کنند. ناظران پژوهشی، حوزه علم و فناوری و تعادل بین علم و نوآوری علمی و فناوری را در نظر می‌گیرند که سبد کل حوزه پژوهشی را تشکیل می‌دهد. برای این منظور، چند مرتبه به طور جداگانه درخواست پروپوزال داده می‌شود و هر بار ضوابط پذیرش پروپوزال در شرایط درخواست مشخص می‌شود. هنگام فراخوان برای پروپوزال‌های پژوهشی، الزامات ممکن است شامل مشارکت محققان صنعت یا حوزه‌های فرهنگ و علوم اجتماعی برای پیشبرد پژوهش‌های پایه با یک هدف خاص باشد. علاوه براین، الزامات ممکن است شامل سازماندهی تیم‌هایی از رشته‌های مختلف دانشگاهی برای پروژه‌های تحقیقاتی چالش برانگیزتر باشد. از دیگر ویژگی‌های این طرح انتخاب بهترین تیم‌ها و مدیران پژوهشی برای حفظ سطح بالایی از تحقیقات در سطح بین‌المللی است. همچنین به‌منظور به حداکثر رساندن دستاورد‌ها، ناظران پژوهشی با ارائه دستورالعمل‌هایی در مورد تغییر، تسریع یا لغو پروژه‌های پژوهشی بسته به پیشرفت آن‌ها، یک رویکرد مدیریتی انعطاف‌پذیر را اتخاذ می‌کنند. در این طرح، 10 مشاور منطقه پژوهشی را برای حمایت از حوزه‌های تحقیقاتی با ارائه مشاوره و انجام ارزیابی‌های علمی و فناوری تعیین شده‌اند. علاوه بر این، کارشناسانی هم حضور دارند که قادرند مانند وکلا و کارشناسان صنعت از نظر حقوقی مشاوره‌هایی ارائه دهند. در هر پروژه تحقیقاتی، توسعه پژوهشگران و دانشجویان فوق دکتری در این گروه نیز یک مأموریت مهم محسوب می‌شود.

در این طرح، 33 حوزه پژوهشی و 400 پروژه پژوهشی مطرح شده است. در این بین، یک پروژه در حوزه نوآوری‌های سبز، 9 پروژه در حوزه نوآوری‌های زیستی، 14 پروژه در حوزه نانوتکنولوژی و مواد و 9 پروژه هم در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات مطرح شده‌اند. در میان پروژه‌های پژوهشی مطرح شده، هوش مصنوعی که در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات قرار می‌گیرد، با 29 پروژه، بالاترین تعداد پروژه‌ها را به خود اختصاص داده که حکایت از اهمیت بالای این فناوری دارد. بعد از هوش مصنوعی نیز، حوزه برنامه‌ریزی ژنوم با 19 پروژه در رده بعدی بیشترین پروژه‌های پژوهشی قرار می‌گیرد.

متن کامل گزارش ندا اظهری، مترجم را در روزنامه فرهیختگان بخوانید.