روسیه همواره به عنوان یکی از قدرت‌های بزرگ دنیا شناخته می‌شود که در بسیاری از حوزه‌ها ازجمله حوزه‌های علمی از توانمندی‌های بالایی برخوردار است. از این رو، ایران به این کشور به عنوان یک شریک مهم به منظور پیشبرد حوزه‌های مختلف نگاه می‌کند.
نخستین بار در سال 2001 تفاهم‌نامه‌ای 20 ساله میان ایران و روسیه منعقد شد و سال گذشته، جلساتی با هدف تمدید این تفاهم‌نامه‌ها در این کشور برگزار شد که ماحصل آن تمدید پنج‌ساله این تفاهم‌نامه‌ها بود و روز جمعه نیز تفاهم‌نامه جدیدی در راستای تقویت و تحکیم این روابط میان رئیس‌جمهور دو کشور به امضا رسید. اما به نظر می‌رسد شرایط فعلی دنیا، عزم دو کشور را بیشتر جزم کرده تا همکاری‌های ایجاد شده را جدی‌تر گرفته و توسعه دهند.

همکاری‌های فناورانه یک تفاهم‌نامه جامع و راهبردی
در تفاهم‌نامه جدیدی که در روز‌های گذشته بین ایران و روسیه منعقد شد، درمجموع 47 ماده عنوان شده که در این بین، به دلیل اهمیت حوزه‌های فناورانه در دنیای امروز، حدود پنج ماده به حوزه‌های فناورانه اختصاص داده شده است. در ماده 11، بند 5 این ماده به این موضوع اشاره شده که طرف‌های متعاهد از تقویت حاکمیت در فضای اطلاعاتی بین‌المللی از طریق توانمندسازی فعالیت‌های شرکت‌های بین‌المللی در حوزه فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات و نیز از طریق تبادل تجربیات در مدیریت بخش‌های ملی شبکه اینترنت و توسعه زیرساخت‌ها در زمینه فناوری اطلاعات و ارتباطات حمایت و در حوزه توسعه دیجیتال همکاری خواهند کرد.
علاوه براین، در ماده 22، بند 2 آمده است که طرف‌های متعاهد همکاری دوجانبه در حوزه انرژی را در زمینه‌های مختلفی گسترش خواهند داد. این همکاری‌ها عبارتند از: همکاری‌های علمی و فنی، تبادل تجربیات و به‌کارگیری فناوری‌های روز و پیشرفته در استخراج، فراوری و حمل‌و‌نقل نفت و گاز؛ مساعدت به شرکت‌ها و سازمان‌های ایرانی و روسی در بخش سوخت و انرژی جهت گسترش همکاری‌ها ازجمله عرضه انرژی و عملیات سوآپ؛ تشویق سرمایه‌گذاری در چهارچوب همکاری دوجانبه در پروژه‌های توسعه میادین نفتی و گاز در قلمرو طرف‌های متعاهد؛ تشویق پروژه‌های زیربنایی حائز اهمیت برای تأمین امنیت انرژی جهانی و منطقه‌ای؛ تأمین دسترسی بدون تبعیض به بازار‌های بین‌المللی انرژی و افزایش رقابت‌پذیری آن‌ها؛ همکاری و اجرای یک سیاست هماهنگ در چهارچوب مجامع بین‌المللی انرژی مانند مجمع کشور‌های صادرکننده گاز و اوپک پلاس؛ و نیز ارتقای سطح همکاری، تبادل نظر و تجربیات در زمینه منابع تجدیدپذیر انرژی از سوی طرف‌های متعاهد.
در ماده 28 این تفاهم‌نامه این گونه ذکر شده است که طرف‌های متعاهد در حوزه‌های مراقبت‌های بهداشتی، علوم و آموزش پزشکی، ازجمله در چهارچوب سازمان‌های بین‌المللی ذی‌ربط در زمینه‌های مختلفی همکاری خواهند کرد که عبارتند از: سازماندهی نظام دولتی بهداشت و مدیریت فعالیت در حوزه بهداشت؛ پیشگیری و درمان بیماری‌های واگیر و غیرواگیر؛ حفاظت از سلامت مادر و کودک؛ تنظیم مقررات دولتی ناظر بر توزیع دارو‌ها برای استفاده پزشکی و تجهیزات پزشکی؛ ترویج سبک زندگی سالم؛ پژوهش‌های پزشکی؛ به‌کارگیری فناوری‌های دیجیتال در حوزه مراقبت‌های بهداشتی؛ آموزش حرفه‌ای متخصصان پزشکی؛ سایر زمینه‌های همکاری مورد علاقه متقابل. در ماده 30 در بند اول به این پرداخته شده که طرف‌های متعاهد به توسعه و تقویت روابط بلندمدت و سازنده در زمینه‌های علوم، فناوری و نوآوری، مبادرت خواهند ورزید و پروژه‌های علمی و فنی مشترک را اجرا خواهند کرد و برقراری و توسعه تماس‌های مستقیم بین مؤسسات علمی علاقه‌مند طرف‌های متعاهد را تشویق خواهند کرد.
علاوه براین، در بند دوم این ماده آمده است طرف‌های متعاهد تبادل تجربه و اطلاعات را درباره مسائل مربوط به تنظیم مقررات قانونی در زمینه فعالیت‌های علمی، فنی و نوآورانه، سازماندهی و برگزاری همایش‌ها، نشست‌ها، گردهمایی‌ها، نمایشگاه‌ها و سایر رویداد‌های علمی و مشترک، تسهیل خواهند کرد. همچنین در ماده 31 این تفاهم‌نامه به این مسئله اشاره شده که طرف‌های متعاهد تعامل و تبادل نظر و تجربیات در زمینه کاوش و بهره‌برداری از فضای ماورای جو را برای مقاصد صلح‌آمیز تقویت خواهند کرد.

سرمایه‌گذاری «روس‌نانو» روی نانودارو‌های ایران
از دیگر حوزه‌های فناورانه‌ای که ایران با روسیه درحال همکاری است، حوزه فناوری‌های نانویی است که این تعاملات از سال 2005 (84) و برگزاری کنفرانس مشترک ایران و روسیه در قالب انعقاد تفاهم‌نامه‌ای بین ستاد توسعه فناوری نانو در حوزه اعطای گواهی آغاز شد.
پس از آن در سال 94 نیز این تعاملات به دلیل اهمیت نانوفناوری ادامه یافت، به‌طوری‌که قرار شد روس‌نانو به‌عنوان متولی توسعه فناوری نانو در روسیه در زمینه سرمایه‌گذاری و توسعه فناوری نانو با ایران مشارکت و همکاری داشته باشد و همین امر باعث شد نمایندگان روسی به بررسی حوزه‌های مختلف فناوری نانوی ایران بپردازند و به‌دنبال آن مقرر شد تا روس‌نانو روی برخی فناوری‌های حوزه نانو سرمایه‌گذاری کند.
یک‌سال بعد از آن یعنی در سال 95 (2016)، برچسب‌گذاری محصولات نانو و نیز مشارکت روسیه در کمیته راهبردی المپیاد بین‌المللی فناوری نانو در سال 2017 به‌عنوان یکی از اعضای شرکت‌کننده آغاز شد. حوالی این سال‌ها بود که روس‌نانو تمایل خود را برای سرمایه‌گذاری روی نانودارو‌های ایرانی اعلام کرد و همکاری‌های متقابل دو کشور در این حوزه شکل گرفت.
درکنار تعاملاتی که نانوفناوری ایران با مؤسسات ذیل آکادمی علوم روسیه آغاز کرده، درکنار همکاری‌های علمی و تبادل استاد و دانشجو، پروژه‌های مشترک پژوهشی و انتشار مقالات علمی، مشارکت‌هایی نیز در عرصه میکروالکترونیک بین دو کشور در دستور کار قرار گرفته است.
تولید خودرو‌های برقی و تولید حسگر‌های مرتبط با آن، ابزار‌های دقیق مراقبت بر بالین در حوزه سلامت، تولید نیمه‌رسانا‌ها و حوزه MEMS ازجمله زمینه‌های همکاری ایران و روسیه در زمینه فناوری‌های نانوست. علاوه بر این، روش‌های طراحی مواد مبتنی‌بر فناوری نانو از طریق هوش‌مصنوعی با بهره‌گیری از مدل شبکه‌های عصبی در همکاری با مؤسسه انفورماتیک و کنترل و مؤسسه شیمی دانشگاه دولتی مسکو و نیز نظارت مبتنی بر سیستم‌های رایانه‌ای در حوزه محصولات کشاورزی از دیگر زمینه‌های همکاری‌های نانویی ایران و روسیه به‌شمار می‌رود.
همچنین در مذاکراتی که بین این دو کشور صورت‌گرفته، قرار است در راستای بهره‌گیری هرچه بیشتر از ظرفیت فناوری‌های نوظهور هر دو کشور، از هوش مصنوعی در 260 تجهیز ایرانی تولیدشده استفاده کنند. در دانشگاه MIET روسیه که به‌عنوان مرکز فناوری‌های میکروالکترونیک فعالیت می‌کند، کل چرخه تولید را در قالب خدمات در اختیار مراکز قرار داده و از زیرساخت‌های مرکز فناوری نانوی «زلنوگراد» روسیه مانند فب‌های موجود نیز بهره می‌برد. طبق این همکاری‌ها قرار است نمایشگاه محصولات فناوری نانوی ایران در دانشگاه فناوری MIREA با حمایت وزارت صنعت روسیه برگزار شود.
از دیگر زمینه‌های همکاری دو کشور می‌توان به توسعه همکاری‌های علمی در حوزه اپتیک و لیزر شامل منابع تولید لیزر‌های پرتوان و ذوب و نیز تعریق پروژه‌های مشترک به‌ویژه در حوزه میکروالکترونیک، هوش مصنوعی و ژنوم مواد اشاره کرد.

تولید فناوری‌های پیشرفته دارویی
یکی دیگر از حوزه‌هایی که ایران و روسیه طی سال‌ها با یکدیگر همکاری داشته‌اند، در تولید فناوری‌های پیشرفته دارویی است. توانمندی شرکت‌های دانش‌بنیان و پژوهشگاه‌های ایران در حوزه دارویی و واکسن یکی از امتیاز‌هایی بود که باعث شد در دوران همه‌گیری کرونا، پروژه‌های علمی و فناورانه مختلفی بین دو کشور در حوزه بیماری کرونا محقق شود.
اما به‌طورکلی، در تمام حوزه‌های دارویی نیز سال‌هاست انستیتو‌های روسیه اعلام آمادگی کرده‌اند با همکاری‌هایی چون همکاری‌های میان دانشگاهی، در این مسیر مشترک گام بردارند. ایران و روسیه بر بستر انستیتو‌های حوزه علم و فناوری تاکنون توانسته‌اند در حوزه‌های مختلفی چون زیست فناوری، دارو، بیماری‌های واگیر و سایر حوزه‌های فناوری همکاری کنند.
قریب‌به 405 شرکت دانش‌بنیان نوپا در حوزه دارو و فرآورده‌های پیشرفته حوزه تشخیص و درمان، 132 شرکت دانش بنیان نوآور و 42 شرکت دانش بنیان فناور در ایران فعالیت می‌کنند، همچنین در کشور حدود 1700 شرکت در حوزه تجهیزات و ملزومات پزشکی فعالیت می‌کنند که از این میان 400 شرکت دانش بنیانند که این ظرفیت بالا در داخل کشور، زمینه مناسبی را برای تعاملات گسترده با روسیه فراهم می‌کند.

همکاری‌های هوایی و فضایی با روسیه
روسیه از قدیمی‌ترین فعالان و پیشگامان دنیا در حوزه‌های فضایی است و موضوع همکاری‌های ایران و روسیه به سال‌ها قبل برمی‌گردد. اگر به قبل برگردیم، همکاری‌های این دو کشور در زمینه‌های فضایی به سال 2005 بازمی‌گردد که در آن، نخستین ماهواره مصنوعی ایران را با عنوان ماهواره سنجش از راه دور زمین «سینا-1» را به فضا برد.
پس از آن، مقامات حوزه علم و فناوری هر دو کشور به منظور همکاری‌ها در حوزه بومی‌سازی ساخت هواپیما، ارتقای سامانه‌های دفاعی و فضایی، ماهواره و موشک‌های ماهواره‌بر، در سال 2015 رایزنی‌هایی انجام دادند تا بتوانند از سهم و ارزش اقتصادی در ارتقای روابط درکنار این همکاری‌ها استفاده کنند.
مقاله‌ای که از سوی اندیشکده آمریکایی «استیمسون» درباره همکاری ایران و روسیه در زمینه‌های فضایی منتشرشده، نشان می‌دهد جدی‌تر شدن این همکاری‌ها در سال 2022 و پرتاب ماهواره خیام ایران از ایستگاه پرتاب فضایی در قزاقستان به مدار زمین توسط روسیه انجام شد.
پرتاب این ماهواره ایرانی از سوی روسیه، مسیر ایران را برای ارسال ماهواره‌های کاوشگر و مخابراتی و پیشرفت زیرساخت‌های آزمایشگاهی هموارتر کرد. اوایل سال 2023 هم یکی از شرکت‌های روسی، یک تفاهم‌نامه همکاری را در حوزه خدمات پرتاب با دو شرکت ایرانی منعقد کرد.
در همین بازه زمانی، یک ماهواره ایرانی که از سوی شرکت‌های روسی ساخته شده بود از پایگاه فضایی وستوچینی پرتاب شد. ایران در اواسط سال 2024 نیز دو ماهواره خصوصی را به روسیه اعزام کرد که در اواخر سال گذشته در مدار زمین قرار گرفتند. شواهد نشان می‌دهد هدف از پرتاب این دو ماهواره، توسعه قابلیت‌های سنجش از راه دور ایران بوده و همچنین قرار است سه ماهواره دیگر هم در ماه‌های نخست 2025 به‌منظور جمع‌آوری داده‌ها در شرایط بحرانی به فضا اعزام خواهند شد.
دانش و تخصص روس‌ها در حوزه‌ های فضایی است و برای توسعه ظرفیت پرتاب ماهواره‌های سنگین‌تر به‌طور مستقل تلاش می‌کند. اما با توجه به شرایط کنونی دنیا، به‌نظر می‌رسد ایران در پس این همکاری‌ها، علاوه‌بر اکتشافات علمی، اهداف ژئوپلیتیکی و امنیتی گسترده‌تری را مانند مقابله با تهدیدهای قدرت‌های غربی دنبال می‌کند.
علاوه بر این، وابستگی ایران به سیستم موقعیت‌یاب جهانی (GPS) آمریکایی، نگرانی‌هایی را برای آسیب‌پذیر بودن ایران در این حوزه ایجاد کرده و با بالا گرفتن تنش‌ بین ایران و آمریکا، پیش‌بینی می‌شود این سیستم‌ها محدود شود. بنابراین قرار است یک سیستم ناوبری ماهواره‌ای شبیه به سامانه جهانی ناوبری ماهواره‌های روسیه ایجاد شود.
ساخت این سیستم موقعیت‌یاب محلی در سال 2016 آغاز شد که نیازمند سرمایه‌گذاری بالا و پیشرفت فناورانه برای پوشش داخلی و فراتر از مرزها باشد. به دلیل اهمیت بالای حوزه‌های فضایی مانند انرژی هسته‌ای، احتمال می‌رود آمریکا تحریم‌های جدیدی را علیه ایران وضع کند، از این رو ایران در مشارکت با روسیه همچنان به‌دنبال راه نجات فناورانه است.

ساخت نیروگاه‌های هسته‌ای
«روس‌اتم» به‌تازگی اعلام کرده همکاری با ایران برای ساخت نیروگاه‌های هسته‌ای کوچک و بزرگ ادامه دارد. نخستین واحد نیروگاه هسته‌ای بوشهر که با همکاری روس‌ها ساخته شده، درحال بهره‌برداری است که ظرفیت تولید حدود 70 میلیارد کیلووات برق را داراست و حدود 10 سال از عمر فعالیت آن می‌گذرد، همچنین به‌رغم تحریم‌ها و فشار‌های جهانی، ساخت واحد‌های دوم و سوم نیروگاه بوشهر نیز ادامه دارد.

گزارش کامل ندا اظهری، خبرنگار را در روزنامه فرهیختگان بخوانید.