ناصر بهاری، معاون دفتر تحلیل و نظارت بر امور فرهنگی- تربیتی و سرمایه انسانی دبیرخانه هیئت مؤسس دانشگاه آزاد: در عصری که جهان با سرعتی بی‌سابقه در حال تغییر و تحول است، فرهنگ به عنوان عنصر کلیدی توسعه جوامع، نقش بی‌بدیلی در شکل‌دهی به آینده ایفا می‌کند. فرهنگ، به عنوان مجموعه‌ای از باور‌ها، ارزش‌ها، آداب و رسوم، هنر‌ها و شیوه‌های زندگی، نه تنها هویت یک جامعه را تعریف می‌کند، بلکه به عنوان نیرویی پویا و زنده، در تعامل با تحولات جهانی، می‌تواند به عنوان موتور محرکه توسعه اقتصادی و اجتماعی عمل کند. از سوی دیگر توسعه پایدار که به بهبود کیفیت زندگی، افزایش عدالت و تقویت مشارکت شهروندان در فرایند‌های تصمیم‌گیری اشاره دارد، بدون توجه به بستر فرهنگی جامعه، نمی‌تواند به صورت پایدار و همه‌جانبه تحقق یابد.
در این راستا، سیاست‌گذاری فرهنگی به عنوان ابزاری راهبردی، می‌تواند به تقویت زیرساخت‌های فرهنگی، حفظ میراث تاریخی، ترویج ارزش‌های اخلاقی و ایجاد فرصت‌های برابر برای همه شهروندان کمک کند. این سیاست‌ها نه تنها به حفظ و تقویت هویت ملی و محلی کمک می‌کنند، بلکه می‌توانند به عنوان پلی برای تعاملات بین‌فرهنگی و بین‌المللی عمل کنند، و از این طریق تصویر مثبتی از کشور در سطح جهانی ارائه دهند.
با این حال، چالش‌های متعددی در مسیر توسعه فرهنگی وجود دارد. جهانی‌شدن، تغییرات سریع فناوری، چالش‌های اقتصادی، و بحران‌های محیط‌زیستی، تنها بخشی از این چالش‌ها هستند. در چنین شرایطی، نیاز به سیاست‌هایی که بتوانند همزمان با حفظ ارزش‌های فرهنگی، به نیاز‌های نسل‌های جدید پاسخ دهند و جامعه را برای مواجهه با تحولات آینده آماده کنند، بیش از پیش احساس می‌شود. این سیاست‌ها باید بتوانند تعادلی میان سنت و مدرنیته، محلی‌گرایی و جهانی‌شدن، و فردگرایی و جمع‌گرایی ایجاد کنند تا جامعه بتواند در عین حفظ هویت خود، از فرصت‌های نوین بهره‌مند شود.

مهم‌ترین مؤلفه‌های مؤثر در بروز مسائل و چالش‌های فرهنگی
طلاق و ناپایداری خانواده
افزایش نرخ طلاق و ناپایداری خانواده‌ها یکی از چالش‌های جدی جوامع امروزی است که پیامد‌های گسترده‌ای بر ساختار اجتماعی و روانی افراد دارد. طلاق به عنوان پدیده‌ای چندبعدی، نه‌تنها بر زندگی زوجین تأثیر می‌گذارد، بلکه کودکان، خانواده‌های گسترده و حتی جامعه را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد. عوامل متعددی از جمله تغییرات فرهنگی، فشار‌های اقتصادی، کاهش تاب‌آوری در روابط و ناتوانی در حل تعارضات به شیوه‌های سالم، در افزایش نرخ طلاق نقش دارند. این پدیده می‌تواند به کاهش اعتماد اجتماعی، افزایش مشکلات روانی مانند افسردگی و اضطراب، و حتی بروز مسائل اقتصادی برای خانواده‌ها منجر شود. بنابراین، تقویت مهارت‌های ارتباطی، آموزش‌های پیش از ازدواج و ارائه خدمات مشاوره‌ای می‌تواند به عنوان راهکار‌ی مؤثر در کاهش ناپایداری خانواده‌ها و تقویت بنیان‌های اجتماعی عمل کند.

بحران هویت
با توجه به تغییرات سریع ارزشی و نگرشی در میان جوانان، بحران هویت به یکی از چالش‌های اصلی فرهنگی تبدیل شده است. نسل جوان در تلاش برای یافتن تعادلی بین ارزش‌های سنتی و مدرن است، اما این فرایند می‌تواند به سردرگمی و از دست دادن هویت فرهنگی منجر شود. این بحران نیازمند برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری دقیق است تا بتواند به خوبی مدیریت شود.

شکاف نسلی و تغییرات ارزشی
شکاف بین نسل‌های قدیم و جدید نیز یکی از چالش‌های عمده فرهنگی است که توجه به آن در تربیت نسل جدید از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. نسل جوان با ارزش‌ها و نگرش‌های جدیدی رشد کرده که گاه با ارزش‌های سنتی و مذهبی نسل‌های پیشین در تضاد است. این شکاف می‌تواند به کاهش ارتباط و تفاهم بین نسل‌ها و افزایش تنش‌های خانوادگی و اجتماعی منجر شود. برای کاهش این شکاف، نیاز به گفت‌وگو‌های بین‌نسلی و سیاست‌هایی است که بتواند ارزش‌های سنتی و مدرن را با هم تلفیق کرده و به نسل جوان کمک کند تا هویت خود را در چهارچوبی سازنده و متعادل شکل دهد.

مهاجرت نخبگان و فرار مغز‌ها
مهاجرت نخبگان و نیرو‌های متخصص به خارج از کشور یکی از چالش‌های جدی است که با آن مواجهیم. این پدیده نه‌تنها باعث از دست دادن سرمایه‌های انسانی ارزشمند می‌شود، بلکه بر توسعه علمی، اقتصادی و فرهنگی کشور نیز تأثیر منفی می‌گذارد. دلایل اصلی این مهاجرت شامل نبود فرصت‌های شغلی مناسب، نبود امکانات کافی برای تحقیق و توسعه و برخی محدودیت‌های دیگر است. برای مقابله با این چالش، نیاز به سیاست‌هایی است که بتواند محیطی جذاب و پویا برای نخبگان و متخصصان فراهم کند تا بتوانیم از این ظرفیت عظیم به خوبی استفاده کنیم.
تنوع قومی و مذهبی
تنوع قومی و مذهبی در هر کشوری می‌تواند به عنوان یک فرصت بزرگ برای رشد، توسعه و تقویت همبستگی ملی مورد استفاده قرار گیرد. در ایران نیز این تنوع به عنوان یک سرمایه فرهنگی می‌تواند نقش مهمی در پیشرفت کشور ایفا کند و همچنین می‌تواند به عنوان عاملی برای تقویت همبستگی ملی عمل کند.
تنوع قومی و مذهبی باعث غنای فرهنگی و هنری کشور می‌شود. هر قوم و مذهب دارای آداب و رسوم، موسیقی، رقص، پوشش، غذا‌ها و هنر‌های خاص خود است که می‌تواند به‌عنوان بخشی از میراث فرهنگی کشور مورد توجه قرار گیرد. این تنوع می‌تواند جذابیت‌های گردشگری کشور را افزایش دهد و به رشد صنعت گردشگری نیز کمک کند. از ظرفیت تنوع قومی و مذهبی در کشور می‌توان فرصت‌های اقتصادی جدیدی ایجاد کرد. برای مثال، صنایع دستی، غذا‌های محلی و محصولات فرهنگی هر قوم می‌تواند به عنوان کالا‌های صادراتی یا جاذبه‌های گردشگری مورد استفاده قرار گیرد. همچنین، این تنوع می‌تواند به ایجاد بازار‌های جدید و گسترش تجارت بین مناطق مختلف کشور کمک کند و این ظرفیت می‌تواند در دیپلماسی فرهنگی نیز مورد توجه قرار گیرد. ارتباط با کشور‌هایی که با آن‌ها دارای اشتراکات قومی یا مذهبی هستیم، می‌تواند به تقویت روابط بین‌المللی و ایجاد همکاری‌های منطقه‌ای کمک کند. تنوع فرهنگی و مذهبی می‌تواند به عنوان یک جاذبه برای سرمایه‌گذاران خارجی عمل کند. کشور‌هایی که دارای تنوع فرهنگی‌اند و این تنوع را به درستی مدیریت می‌کنند، می‌توانند به عنوان مقاصد جذاب برای سرمایه‌گذاری و همکاری‌های بین‌المللی شناخته شوند.

چالش‌های اقتصادی و تأثیر آن بر فرهنگ
چالش‌های اقتصادی از جمله مسائلی‌اند که بسیاری از افراد و جوامع با آن‌ها مواجه می‌شوند. افزایش تورم، بیکاری، کاهش قدرت خرید، کاهش درآمد و کاهش فرصت‌های شغلی جدید از جمله مشکلات اصلی‌اند. این چالش‌ها می‌توانند منجر به فشار روانی، کاهش کیفیت زندگی و افزایش فقر شوند. علاوه بر این، نوسانات بازار جهانی، تحریم‌های ظالمانه و برخی سیاست‌های نادرست اقتصادی نیز می‌توانند بر شدت این مشکلات بیفزایند.
علاوه بر این، تغییرات اقلیمی و بحران‌های محیط زیستی نیز به طور فزاینده‌ای بر چالش‌های اقتصادی تأثیر می‌گذارند. از سوی دیگر، جهانی‌سازی و پیشرفت‌های تکنولوژیکی نیز اگرچه فرصت‌های جدیدی ایجاد کرده‌اند، اما می‌توانند باعث از بین رفتن مشاغل سنتی و افزایش بیکاری بسیاری از کارگران و افراد کم‌مهارت شود که لازم است برای تطبیق با این تغییرات توانمندسازی کارگران و افراد کم‌مهارت در دستورکار دولت قرار گیرد.

تأثیر فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی
گسترش فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی تأثیرات عمیقی بر اقشار مختلف جامعه دارد. از یک سو، این فضا‌ها می‌توانند به افزایش آگاهی و مشارکت اجتماعی کمک کنند، اما از سوی دیگر می‌توانند به گسترش اطلاعات نادرست، افزایش تنش‌های اجتماعی و تضعیف هویت فرهنگی منجر شوند. مدیریت این تأثیرات نیازمند سیاست‌هایی است که بتواند از یک سو دسترسی به اطلاعات را تضمین کرده و از سوی دیگر از انتشار اطلاعات نادرست و تنش‌های اجتماعی جلوگیری کند.

پیشنهادهای سیاستی برای توسعه اجتماعی
با توجه به برخی از مؤلفه‌هایی مطرح شده که در بروز چالش‌های فرهنگی مؤثرند، می‌توان نتیجه گرفت که در حال حاضر با مسائل فرهنگی پیچیده‌ای مواجهیم که نیازمند رویکردی جامع و راهبردی است. این چالش‌ها نه تنها بر انسجام اجتماعی تأثیر می‌گذارند، بلکه می‌توانند به عنوان مانعی در مسیر توسعه پایدار عمل کنند. برای مواجهه با این چالش‌ها، نیاز به سیاست‌هایی است که بتواند تنوع فرهنگی و قومی را به عنوان یک فرصت تقویت کند، شکاف‌های نسلی و چالش‌های اقتصادی را کاهش دهد و از مهاجرت نخبگان جلوگیری کند.
بررسی راهکار‌های کلیدی برای توسعه فرهنگی، شامل تقویت زیرساخت‌های فرهنگی، ترویج ارزش‌های اخلاقی، توسعه فرهنگ گفت‌وگو و مدارا، حمایت از نسل جوان در حوزه فرهنگ و همچنین نقش فناوری‌های دیجیتال و رسانه‌های اجتماعی در توسعه فرهنگی و اهمیت آموزش سواد رسانه‌ای و دیجیتال برای شهروندان بسیار حائز اهمیت است.
علاوه بر این، موضوعاتی مانند توسعه فرهنگ محیط‌زیستی، تقویت فرهنگ کار و تلاش، ترویج مطالعه و کتابخوانی و افزایش آگاهی مالی و اقتصادی شهروندان نیز از اهمیت بالایی برخوردار است.
در نهایت، مورد تأکید است که توسعه فرهنگی بدون مشارکت فعال شهروندان و نهاد‌های مدنی امکان‌پذیر نیست. بنابراین، تقویت فرهنگ مشارکت مدنی، کار تیمی و احترام به حقوق دیگران به عنوان بخشی جدایی‌ناپذیر از این فرآیند است. توسعه فرهنگی نه تنها به بهبود کیفیت زندگی شهروندان کمک می‌کند، بلکه می‌تواند به عنوان عاملی کلیدی در تقویت همبستگی ملی، افزایش رفاه عمومی و ایجاد جامعه‌ای مبتنی بر عدالت و برابری عمل کند. در این مسیر، همه ما مسئولیت داریم تا با همکاری و مشارکت فعال، به ساختن آینده‌ای بهتر برای خود و نسل‌های آینده کمک کنیم. امید است با در نظر گرفتن مسائل یاد شده تلاش شود به سمت آینده‌ای روشن‌تر و پایدارتر حرکت کنیم. در ادامه چند توصیه‌سیاستی برای تقویت فرهنگ و توسعه اجتماعی در کشور به شرح ذیل پیشنهاد می‌شود.

تقویت بنیاد خانواده به عنوان نهاد اجتماعی پایه
خانواده به عنوان نهاد اجتماعی پایه، نقش کلیدی در شکل‌گیری هویت فردی و اجتماعی دارد. تقویت نهاد خانواده از طریق برنامه‌های حمایتی، آموزش‌های خانواده‌محور و ارائه خدمات مشاوره‌ای می‌تواند به کاهش آسیب‌های اجتماعی و خانوادگی و همچنین افزایش انسجام اجتماعی کمک کند. دولت و نهاد‌های مرتبط باید برنامه‌هایی برای حمایت از خانواده‌ها، به ویژه خانواده‌های کم‌درآمد و آسیب‌پذیر، طراحی کنند. این برنامه‌ها می‌توانند شامل ارائه خدمات مشاوره‌ای، آموزش مهارت‌های فرزندپروری و حمایت‌های مالی و رفاهی باشد. تقویت خانواده به عنوان نهاد اجتماعی پایه می‌تواند به کاهش مشکلاتی مانند طلاق، خشونت خانگی و شکاف نسلی کمک کند.

تحکیم هویت ملی و فرهنگی
برای مقابله با بحران هویت و کاهش چالش‌های قومی و مذهبی، باید هویت ملی و فرهنگی تقویت شود. این کار می‌تواند از طریق آموزش‌های فرهنگی، ترویج ارزش‌های مشترک و احترام به تنوع قومی و مذهبی انجام شود. برنامه‌های آموزشی در مدارس و دانشگاه‌ها باید به گونه‌ای طراحی شوند که هویت ملی و فرهنگی را تقویت کنند و ضروری است که آموزش‌ها به سمت معرفی فرهنگ و تمدن ایرانی‌– اسلامی، تنوع قومی و مذهبی سوق داده شود تا نسل جدید با آداب و رسوم و فرهنگ ملی، مذهبی و قومیتی کشور آشنا شوند و این موضوع به عنوان یک فرصت در راستای تقویت هویت ملی و فرهنگی مورد استفاده قرار گیرد.

مدیریت هوشمندانه فضای مجازی
برای مدیریت تأثیرات فضای مجازی، باید سیاست‌هایی طراحی شود که از یک سو دسترسی آسان به اطلاعات را تضمین کرده و از سوی دیگر از انتشار اطلاعات نادرست و چالش‌های اجتماعی جلوگیری کند. آموزش سواد رسانه و افزایش آگاهی عمومی درباره نحوه استفاده صحیح از فضای مجازی نیز می‌تواند به کاهش تأثیرات منفی این فضا کمک کند. دولت و نهاد‌های مرتبط باید با همکاری بخش خصوصی و جامعه مدنی، برنامه‌هایی برای ارتقای سواد دیجیتال و آموزش مهارت‌های لازم برای تشخیص اطلاعات درست از نادرست ارائه دهند و همچنین به جای محدودیت‌های مقطعی و چالش‌زا باید به تولید محتوا در حوزه‌های مختلف از جمله فرهنگی و اجتماعی بپردازند و اینگونه تأثیر محتوا‌های نامناسب و ضد فرهنگ را در جامعه کاهش دهند.

هدفمندسازی نظام آموزش و پژوهش
آموزش و پژوهش به عنوان پایه‌های اصلی توسعه فرهنگی باید در اولویت قرار گیرند. افزایش بودجه تحقیقاتی، بهبود کیفیت آموزش در مدارس و دانشگاه‌ها و حمایت از پژوهش‌های کاربردی در حوزه‌های فرهنگی می‌تواند به کاهش شکاف‌های علمی و فرهنگی کمک کند. همچنین، آموزش مهارت‌های زندگی و ارزش‌های اجتماعی به نسل جوان می‌تواند به کاهش آسیب‌های اجتماعی و فرهنگی و بحران هویت و همچنین افزایش انسجام اجتماعی کمک کند.

‌ ترویج فرهنگ مشارکت مدنی
مشارکت مدنی از جمله عوامل کلیدی برای ایجاد جامعه‌ای پویاست. دولت و نهاد‌های مرتبط باید برنامه‌هایی برای تشویق شهروندان به مشارکت در فرایند‌های تصمیم‌گیری و فعالیت‌های اجتماعی طراحی کنند. این برنامه‌ها می‌توانند شامل آموزش حقوق شهروندی، ایجاد بستر‌های مناسب برای مشارکت عمومی و تشویق به تشکیل سازمان‌های غیردولتی و گروه‌های مردمی باشد. تقویت فرهنگ مشارکت مدنی می‌تواند به افزایش مسئولیت‌پذیری شهروندان، بهبود حکمرانی و کاهش فساد کمک کند. همچنین این مشارکت‌ها می‌توانند به عنوان ابزاری برای حل مسائل محلی و ملی عمل کنند و جامعه را به سمت توسعه پایدار سوق دهند.

‌ بهبود فناوری‌های فرهنگی
نهاد‌های مسئول باید با سرمایه‌گذاری در فناوری‌های مرتبط با فرهنگ، مانند دیجیتالی‌سازی آثار هنری و تاریخی و ایجاد پلتفرم‌ها به افزایش دسترسی به فرهنگ و هنر برای همه افراد جامعه کمک کنند. این اقدامات می‌توانند به ویژه برای نسل جوان جذاب باشد و مشارکت آن‌ها را در فعالیت‌های فرهنگی افزایش دهد.

حمایت از نسل جوان در حوزه فرهنگ
ضروری است دست‌اندرکاران مرتبط، اقداماتی برای جذب و مشارکت نسل جوان در فعالیت‌های فرهنگی طراحی کنند. این اقدامات در قالب یک برنامه منسجم می‌توانند شامل ایجاد مراکز فرهنگی ویژه جوانان، برگزاری کارگاه‌های آموزشی و هنری و تشویق به مشارکت در پروژه‌های فرهنگی باشد. همچنین استفاده از پلتفرم‌های دیجیتال و شبکه‌های اجتماعی برای ارتباط با نسل جوان می‌تواند به افزایش مشارکت آن‌ها در فعالیت‌های فرهنگی کمک کند.

‌ ارتقای فرهنگ محیط‌زیستی
مهم‌ترین شاخص در این مؤلفه آگاهی‌بخشی است. دولت باید برنامه‌هایی برای افزایش آگاهی شهروندان درباره مسائل محیط‌زیستی و تشویق به مشارکت در حفظ محیط‌زیست طراحی کند. این برنامه‌ها می‌توانند شامل آموزش‌های پایه در مدارس، ایجاد کمپین‌های رسانه‌ای و فعالیت‌های جامعه‌محور باشد. تقویت فرهنگ محیط‌زیستی می‌تواند به کاهش آلودگی، حفظ منابع طبیعی و بهبود کیفیت زندگی کمک کند.

ترویج فرهنگ کار و تلاش
دولت باید برنامه‌هایی برای ترویج فرهنگ کار و تلاش بین شهروندان طراحی کند. این برنامه‌ها می‌توانند شامل آموزش مهارت‌های شغلی، تشویق به کارآفرینی و تقدیر از افراد و گروه‌هایی که در حوزه‌های مختلف تلاش می‌کنند، باشد. تقویت فرهنگ کار و تلاش می‌تواند به کاهش بیکاری، افزایش بهره‌وری و بهبود شرایط اقتصادی کشور کمک کند.

ارتقای فرهنگ دیجیتال و سواد رسانه‌ای
بسیار لازم و ضروری است که دولت برنامه‌هایی برای افزایش آگاهی شهروندان درباره استفاده مسئولانه از فناوری‌های دیجیتال و رسانه‌های اجتماعی طراحی کند. این برنامه‌ها می‌توانند شامل آموزش سواد رسانه‌ای در مدارس، برگزاری کارگاه‌های آموزشی برای عموم مردم و ایجاد پلتفرم‌های آنلاین برای آموزش مهارت‌های دیجیتال باشد. تقویت فرهنگ دیجیتال و سواد رسانه‌ای می‌تواند به کاهش آسیب‌های ناشی از فضای مجازی، افزایش آگاهی عمومی و بهبود استفاده از فناوری‌های نوین کمک کند.

تقویت فرهنگ مالی و اقتصادی
نهاد‌های مسئول باید برنامه‌هایی برای افزایش آگاهی شهروندان درباره مسائل مالی و اقتصادی طراحی کنند. این برنامه‌ها می‌توانند شامل آموزش‌های مالی در مدارس و دانشگاه‌ها و برگزاری کارگاه‌های آموزشی برای عموم مردم و ایجاد پلتفرم‌های آنلاین برای آموزش مدیریت مالی باشد. تقویت فرهنگ مدیریت مالی و مدیریت درآمد و هزینه‌های خانواده در سطوح مختلف می‌تواند در عدم بروز مشکلات معیشتی و مالی تا حدی جلوگیری کند و به افزایش پس‌انداز، کاهش بدهی‌های شخصی و بهبود شرایط اقتصادی خانواده‌ها منجر شود.