از آن زمان که تمدن‌های منطقه بین‌النهرین چه در دوران ایران باستان و چه بعدتر در دوره اسلامی ابرقدرت علمی دنیا بودند، قرن‌ها می‌گذرد. بیت‌الحکمه‌ای (دارالحکمه) که در قرن نهم و حتی قبل از تأسیس آکادمی «لینچئی» در روم که تصور می‌شد نخستین آکادمی علوم در دنیا باشد، در بغداد راه‌اندازی شد یکی از نماد‌های همین دوران شکوفایی است. کتابخانه و مرکز علمی که در دوران طلایی اسلام حدود پنج قرن به‌عنوان مرکز تجمع دانشمندان دنیا به حساب می‌آمد. مجله خبری اکونومیست این هفته در مطلبی به وضعیت علمی کشور‌های غرب آسیا پرداخته و در آغاز گزارش هم با یادآوری شکوه علمی بیت‌الحکمه مروری بر دوران درخشش علمی این منطقه در قرن‌های گذشته داشته است.

مجموعه‌ای در دل بغداد که ایرانیان نقش برجسته‌ای در شکل‌گیری و فعالیت آن ایفا کردند. به دلیل زمینه‌های علمی متعددی که از طریق دانشگاه جندی‌شاپور در ایران ایجاد شده بود، دانشمندان از ایران به دفعات تردد به این مرکز می‌کردند. برادران «بنو موسی»، پسران یک ستاره‌شناس معروف در بغداد، اولین دستگاه مجهز به برنامه‌های ذخیره‌شده را در این مرکز علمی ایجاد کردند و کتاب‌های درسی علمی این مؤسسه به‌واسطه آن از زبان‌های گوناگونی چون پهلوی، سریانی و یونانی به عربی ترجمه و راهی اروپا شدند.

بعد از محاصره بغداد در سال 1258، مغول‌ها این مؤسسه علمی را تخریب کردند و تمام متون علمی را که آنجا نگهداری می‌شد به داخل رودخانه دجله ریختند. این اتفاق باعث شد مستندات علمی این منطقه کلی از بین برود و پس از آن هم دیگر آن دوران طلایی تکرار نشد. نویسنده اکونومیست اشاره کرده از تمام جوایز نوبل علمی که از سال 1901 تاکنون اهدا شده، تنها دو نفر از خاورمیانه موفق به دریافت آن شده‌اند.

رویکرد جدید منطقه خلیج‌فارس برای ایجاد قدرت علمی و فناوری از سه ویژگی متمایز برخوردار است؛ یکی از ویژگی‌ها شامل تمرکز روی چالش‌های داخلی، ویژگی دیگر، اولویت برای پژوهش‌های کاربردی و دیگری، انتخاب دقیق بین‌المللی مشارکت‌هاست. محققان در این منطقه روی موضوعات کاربردی مانند امنیت غذایی، کارآمدی انرژی و سلامت متمرکزند. به‌عنوان مثال دانشمندان دانشگاه علم و فناوری ملک عبدالله (KAUST)، از ساختار فیبری قارچ‌های صدفی برای ایجاد غشایی استفاده می‌کنند که قادر است به‌طور همزمان نفت را جذب و آب را دفع کند که این روش در پاک کردن لکه‌های نفتی مؤثر واقع می‌شوند.
محققان دانشگاه خلیفه امارات روی غشا‌های گرافنی به منظور بهبود فرایند نمک‌زدایی آب استفاده می‌کنند. دانشمندان در پردیس دانشگاه نیویورک واقع در ابوظبی، موفق به تولید نانوذراتی شده‌اند که می‌تواند درمان نوع تهاجمی سرطان سینه را بهبود بخشد. این روش، مرسوم‌ترین روش تشخیصی سرطان در بین کشور‌های جنوب خلیج‌فارس محسوب می‌شود. اولویت نخست، تأثیرگذاری چنین روشی در این کشور است. محققان، نمونه‌هایی از بیماری‌های نادری را عنوان کرده‌اند که در منطقه خلیج‌فارس وجود دارد و درنتیجه، فعالیت آن‌ها صرفاً روی شناسایی ژن‌هایی متمرکز شده است که عامل اصلی بیماری محسوب می‌شوند. تاکنون مطالعات زیادی روی این حوزه‌ها صورت گرفته است اما در حال حاضر، دانشمندان خلیج‌فارس به دنبال راه‌هایی برای استفاده از این فعالیت‌های پژوهشی برای توسعه دارو‌ها یا شرکت‌ها در این منطقه‌اند.

مرکز پژوهش‌های گرافن دانشگاه خلیفه با سازندگان خط لوله در سوئیس همکاری کرده‌اند تا بتوانند کار مؤثری را روی خطوط لوله نفت و گاز با عملکرد بالا انجام دهند. اما این کار، دامنه گسترده‌تری دارد. به عنوان مثال، در عربستان، عقد قرارداد‌ها و همکاری‌ها بین دانشگاه‌ها و شرکت‌ها شامل شرکت‌هایی مانند غول نفتی «آرامکو» و «سابیک»، قهرمان حوزه مواد شیمیایی صورت گرفت که در مقایسه با میانگین 6 درصدی کشور‌های OECD، تنها حدود 2 درصد از خروجی‌های علمی را به خود اختصاص داده‌اند.

متن کامل گزارش ندا اظهری، مترجم را در روزنامه فرهیختگان بخوانید.