مستند شاید تا چند سال پیش تنها به موضوعاتی همچون حیات‌وحش و حیوانات محدود می‌شد، اما با گذر زمان و به لطف قدرت مستند در روایت وقایع و پاسخ دادن به پرسش‌های جامعه، این نگرش تغییر کرد. کم‌کم افراد متوجه شدند مستند فقط به این حوزه‌ها محدود نیست و می‌تواند به ابزاری قدرتمند برای بازتاب واقعیت‌ها تبدیل شود.
در کنار جشنواره حقیقت که به‌عنوان اصلی‌ترین جایگاه برای معرفی و نمایش مستندهای مختلف شناخته می‌شود، جشنواره مستند فجر نیز به‌عنوان بخشی مستقل از بزرگ‌ترین رویداد سینمایی ایران، فرصتی دیگر برای مستندسازان فراهم کرد. سینمای مستند که همواره می‌تواند در ترسیم واقعیت یکی از کلیدی‌ترین ابزارها باشد، با اختصاص دادن بخشی ویژه در جشنواره فجر، جایگاه مهم‌تری پیدا کرده است.
با ایجاد بخش مستقل مستند در جشنواره فیلم فجر، راهی تازه برای مستندسازانی که دغدغه‌هایشان فراتر از داستان‌پردازی است، گشوده شد. این بخش به آن‌ها این امکان را می‌دهد که با آثار خود، نه‌تنها در رقابتی سالم شرکت کنند، بلکه فضایی برای تحلیل و تأمل در موضوعات اجتماعی و فرهنگی مختلف پیدا کنند.
با اعلام اسامی ۱۱ مستندی که برای سیمرغ بلورین چهل‌وسومین جشنواره فیلم فجر رقابت می‌کنند، نکته‌ای جالب توجه به چشم می‌آید. به‌نظر می‌رسد نگاه هیئت انتخاب به بخش مستند، آن‌طور که انتظار می‌رفت، چندان ویژه نبوده است؛ چراکه از میان ۱۱ مستند حاضر در جشنواره، ۹ تای آن‌ها قبلاً در جشنواره حقیقت ارزیابی شده‌اند.
نکته دیگری که در این میان قابل‌توجه است، این است که از یکی از این مستندها، «شاهین لیل» به کارگردانی و تهیه‌کنندگی نصرالله محمدی ایازی، اطلاعات دقیقی در دسترس نیست. این رویدادها نشان‌دهنده اهمیت روزافزون سینمای مستند در فضای سینمایی ایران است و به‌ویژه در جشنواره فجر فرصتی فراهم کرده تا این بخش از سینما جایگاه ویژه‌تری پیدا کند؛ پس انتظار می‌رود اهالی مستنددوست و مستندساز هم نگاهی ویژه به این بخش داشته باشند.

مستند «خط القعر»؛ روایتی از ریشه‌های یک جنگ تاریخی
نام مستند «خط القعر» با اشاره به مفهوم مرزی در رودخانه‌ها انتخاب شده است. «خط القعر» به عمیق‌ترین نقطه یک رودخانه گفته می‌شود که مرز طبیعی بین دو کشور را مشخص می‌کند و به هر دو طرف امکان استفاده عادلانه از منابع رودخانه را می‌دهد. اما در این مستند، این نام فقط یک مفهوم جغرافیایی نیست، بلکه به‌عنوان نمادی از تنش‌ها و چالش‌هایی به کار رفته که در طول تاریخ میان ایران و عراق جریان داشته است.
رودخانه شط‌العرب (اروندرود) سال‌ها موضوع اختلاف و درگیری میان ایران و عراق (و در گذشته امپراتوری عثمانی) بوده است. اما آیا جنگ هشت‌ساله فقط به‌خاطر این مرز آبی شروع شد؟ یا دلایل دیگری هم در پس آن قرار داشت؟ مستند «خط القعر» این پرسش‌ها را بررسی می‌کند و با استفاده از اسناد تاریخی، به چرایی وقوع و تداوم این جنگ می‌پردازد.  فرشاد اکتسابی، کارگردان مستند، با این دو سؤال اصلی کار خود را آغاز کرده است؛ چرا ایران و عراق وارد جنگ شدند؟ و چه عواملی باعث شد این جنگ این‌قدر طولانی شود؟
به گفته او، تاکنون مستندی جامع که به‌صورت صرفاً تاریخی به بررسی این موضوع بپردازد، ساخته نشده است. به همین دلیل، این فیلم تلاشی است برای ارائه روایتی کامل و مستند از یکی از مهم‌ترین و پیچیده‌ترین دوره‌های تاریخ معاصر ایران. مستند از دوران صفویه شروع می‌شود، زمانی که اختلافات بین ایران و عثمانی بر سر مرز‌های شط‌العرب شکل گرفت.
این مناقشات در دوره‌های مختلف تاریخی، ازجمله در زمان افشاریه، قاجاریه و پهلوی نیز ادامه یافت و در نهایت با به قدرت رسیدن صدام حسین، به جنگی خونین و طولانی انجامید.  با این حال، «خط القعر» فقط به این مرز آبی نمی‌پردازد. این مستند تلاش می‌کند تمام عوامل سیاسی، تاریخی و جغرافیایی که در شکل‌گیری این جنگ نقش داشتند را بررسی کند.
هدف اصلی، ارائه تصویری شفاف و مستند از دلایلی است که به این جنگ منجر شد و آثار آن را بر روابط دو کشور نشان داد. این مستند فرصتی است برای بازنگری در ریشه‌های یکی از تأثیرگذارترین جنگ‌های معاصر، که پیامد‌های آن همچنان بر سرنوشت دو ملت سایه افکنده است. این مستند در هجدهمین جشنواره حقیقت به نمایش درآمد و درنهایت، تندیس برنزی بخش شهید آوینی به این فیلم تعلق گرفت.

مستند «روزگار احمد»؛ نگاه به فرمانده‌ نظامی
مستند «روزگار احمد» با یک لنز واید به کل وقایع دفاع مقدس نگاه کرده است. طبق گفته‌های محسن اردستانی‌رستمی، انگیزه او از ساخت این مستند بیشتر روی تاکتیک‌های جنگی شهید کاظمی، یکی از بزرگان نظامی ایران، متمرکز بوده است. رستمی اشاره می‌کند این مستند کمتر به ابعاد اجتماعی و انسانی شهید کاظمی پرداخته و بیشتر به جنبه‌های نظامی و حرفه‌ای او توجه دارد.
او بر این باور است که معمولاً آثاری که درباره شخصیت‌های دفاع مقدس ساخته می‌شود، بیشتر به جنبه‌های احساسی و فردی آن‌ها پرداخته و کمتر به ویژگی‌های حرفه‌ای و جنگی این شخصیت‌ها توجه می‌شود.  رستمی به عنوان یک متولد دهه 60، به سراغ شخصیت شهید کاظمی رفته تا با ویژگی‌های جنگی او آشنا شود. او معتقد است در میان فرماندهان جنگ، شخصیت‌هایی مانند حاج‌احمد کاظمی کمتر مورد بررسی قرار گرفته‌اند.
یکی از دلایل مهم توجه رستمی به این شخصیت، نقل قولی از شهید سلیمانی است که گفته بود شهید کاظمی نخبه جنگ بود. به عبارتی، شهید کاظمی فارغ از ارتباط معنوی و صمیمیتی که با حاج‌قاسم داشت، یک شخصیت نخبه در عرصه جنگی به شمار می‌آمد؛ صفتی که تنها به افراد خاصی نسبت داده می‌شود و رستمی در مستند «روزگار احمد» به همین مسئله پرداخته است. 
هدف رستمی در این مستند، فراتر از معرفی بیوگرافی شهید کاظمی است. او می‌خواهد تا مخاطب با تاکتیک‌ها و ابتکار‌های جنگی شهید کاظمی آشنا شود. برای این منظور، مستند به بررسی فعالیت‌ها و اقدام‌های ابتکاری شهید کاظمی در میدان جنگ می‌پردازد و مصداق‌های دقیقی از این تاکتیک‌ها را ارائه می‌دهد. یکی از این شواهد، تونلی است که شهید کاظمی از زیر زمین زد و به آن سوی میدان جنگ رفت.
  اردستانی‌رستمی بر این نکته تأکید دارد که در مستند‌های پرتره، اگر صفتی به کسی نسبت داده می‌شود، باید مصداق‌های آن صفت هم آورده شود. بنابراین در «روزگار احمد»، هرگاه از ابتکار عمل شهید کاظمی صحبت می‌شود، با ذکر مثال‌های دقیق، بیننده می‌تواند به درک عمیق‌تری از شخصیت جنگی این فرمانده برسد.
این مستند به گونه‌ای طراحی شده که دایره اطلاعات مخاطب را صرفاً به دانستن بیوگرافی شهید کاظمی محدود نکند، بلکه آن را به شناخت عمیق‌تری از ویژگی‌های جنگی و تاکتیک‌های نظامی او بکشاند. این اثر در هجدهمین جشنواره سینما حقیقت به نمایش درآمد که مورد نقد‌های جدی قرار گرفت.

«ضد قهرمان»؛ بازی بر لبه‌ تیغ
مستند «ضدقهرمان» به بررسی یکی از بحث‌برانگیزترین شخصیت‌های تاریخ معاصر ایران، صادق خلخالی، می‌پردازد. این اثر، به طور ویژه تصمیمات جنجالی و اقدامات خلخالی در دوران تصدی خود به عنوان اولین حاکم شرع پس از انقلاب را محور قرار داده و او را به‌عنوان نمادی از «عدالت انقلابی» یا به تعبیری دیگر «رفتار‌های تندروانه» به تصویر می‌کشد.
  یکی از نکات این مستند، توجه به نگاه نسل جدید به این پدیده تاریخی است. «ضدقهرمان» تلاش می‌کند خلأ دانشی و ابهامات نسل‌های دهه ۷۰ و ۸۰ درباره این مقطع حساس تاریخی را پاسخ دهد. این مستند با بهره‌گیری از تصاویر آرشیوی ارزشمند و مصاحبه با چهره‌های برجسته‌ای همچون فیاض زاهد، علی‌اکبر ناطق‌نوری، سیدحمید روحانی، محمدحسین قدوسی، محسن رفیق‌دوست و مصطفی پورمحمدی، تصویری چندوجهی از خلخالی و فضای سیاسی- اجتماعی دوران پس از انقلاب ارائه کند.  این مستند در هجدهمین جشنواره حقیقت به نمایش درآمد و مورد انتقاد برخی منتقدان قرار گرفت.

گزارش کامل مریم فضائلی، خبرنگار گروه فرهنگ را در روزنامه فرهیختگان بخوانید.