بازار سرمایه ایران در یک سال و نیم گذشته با چالش‌های زیادی روبه‌رو بوده است. بورس تهران در آغاز فروردین‌ماه 1402، پس از یک دوره رکود طولانی که در حقیقت آغاز آن همگام با اصلاح بازاری بود که در مردادماه 1399 رخ داد، وارد یک روند صعودی شد. اما این روند در میانه اردیبهشت‌ماه سال‌جاری با افزایش برخی از سهم‌ها در بازار بورس متوقف شد. این بازار پس از آن که چالش‌های فراوانی را در این مدت پشت‌سر گذاشت و با توجه به محدودیت‌های دامنه نوسان‌های متعدد که به کاهش رفتارهای هیجانی کمک کرد، در مرداد‌ماه سال‌جاری، کمترین میزان ارزش معاملات خرد را از ابتدای سال 1402 ثبت کرد. یکی از اتفاقات ناشی از این کاهش حجم معاملات و عدم اقبال به بورس در نیمه نخست سال 1403، کاهش قابل توجه درآمد کارگزاری‌های بورسی بوده است، به طوری که بررسی‌های «فرهیختگان» نشان می‌دهد درآمد 105 کارگزاری از کارمزد معاملات بورسی در نیمه نخست امسال نسبت به مدت مشابه سال گذشته 40 درصد کاهش یافته و از 8 هزار و 670 میلیارد تومان به 5 هزار و 240 میلیارد تومان رسیده است. در گزارش حاضر، علاوه بر بررسی درآمد کارگزاری‌های بورسی از کارمزد معاملات، درآمد سرمایه‌گذاری کارگزاری‌ها و همچنین جریان‌شناسی مالکان آنها نیز پرداخته شده است.

درآمد 5 همتی کارگزاری‌های بورسی در 6 ماه

بررسی «فرهیختگان» از صورت‌های مالی شرکت‌های کارگزاری بورسی حاکی از آن است که به طور میانگین در شش‌ماهه‌ ابتدایی سال جاری، مجموع درآمد 105 کارگزاری بورسی از کارمزد معاملات، حدود 5 هزار و 240 میلیارد تومان بوده است. این درحالی است که مجموع درآمد حاصل از کارمزد این کارگزاری‌های بورسی در 6 ماهه نخست سال 1402 رقمی معادل 8 هزار و 670 میلیارد تومان بوده است. به عبارتی، درآمد کارگزاری‌های بورسی در نیمه اول امسال نسبت به مدت مشابه پارسال نزدیک به 40 درصد کاهش یافته است. این کاهش در برخی از کارگزاری‌ها بین 55 تا 60 درصد است. آنطور که صورت‌های مالی شرکت‌های کارگزاری نشان می‌دهد، کاهش درآمد‌های کارمزدی این شرکت‌ها ناشی از کاهش معاملات در بازار سرمایه در نیمه نخست سال جاری نسبت به مدت مشابه سال گذشته بوده است. البته که در ماه‌های اخیر وضعیت بازار سرمایه کشور شاهد رشد‌های قابل توجهی بوده که به تبع آن، درآمد کارمزدی کارگزاری‌ها نیز روز به روز افزایش پیدا خواهد کرد.

50 درصد بازار در اختیار 12 کارگزاری

وضعیت درآمد کارگزاری‌های بورسی بسیار جالب توجه است. درحالی‌که طی 6 ماهه نخست امسال سهم 50 کارگزاری آخر جدول از کل درآمد کارگزاری‌های بورسی فقط 10 درصد بوده، 12 کارگزاری اول جدول حدود 50 درصد از کل درآمد کارگزاری‌ها را به خود اختصاص داده‌اند. بررسی صورت‌های مالی کارگزاری‌ها نشان می‌دهد کارگزاری مفید در شش‌ماهه نخست سال 1403 بیشترین درآمد حاصل از کارمزد را داشته که رقمی برابر با هزار و 411 میلیارد تومان برآورد شده است. پس از آن، کارگزاری‌های آگاه، فارابی و مبین‌سرمایه با درآمد‌های کارمزد 250، 187 و 110 میلیارد تومانی در جایگاه‌های دوم و سوم قرار گرفته‌اند. آمار‌ها نشان می‌دهد، کارگزاری مفید بیشترین سهم درآمد حاصل از کارمزد را نسبت به سایر کارگزاری‌ها به خود اختصاص داده است؛ سهم درآمد حاصل از کارمزد این کارگزاری تقریباً 27 درصد از کل درآمد کارگزاری‌ها برآورد می‌شود. پس از کارگزاری مفید، سهم سایر کارگزاری‌ها از مجموع درآمد حاصل از کارمزد، بسیار کمتر است. پس از کارگزاری مفید، کارگزاری‌های آگاه، فارابی، مبین‌سرمایه و بانک ملی ایران بیشترین سهم درآمدی را از مجموع درآمد حاصل دستمزد به خود اختصاص داده‌اند و به ترتیب 5، 3.5، 2.1 و 2 درصد از کل درآمد کارمزد، سهم دارند؛ چراکه درآمد حاصل از کارمزد کارگزاری آگاه در جایگاه دوم پس از کارگزاری مفید، تقریباً 80 درصد کاهش یافته، پس طبیعی است سهمی بسیار کمتر نسبت به کارگزاری مفید را به خود اختصاص دهد. البته اگر این آمار را با زمان مشابهی در سال 1402 مقایسه کنیم، می‌بینیم در همین زمان درآمد کارگزاری مفید در سال 1402 حدود 2 هزار و 500 میلیارد تومان بوده، یعنی تقریباً 44 درصد کاهش داشته است. طبیعی است این کارگزاری در سال 1402، سهم بیشتری از مجموع درآمد حاصل از کارمزد داشته است. طبق بررسی‌ها در سال گذشته سهم درآمد حاصل از کارمزد این کارگزاری 30 درصد بوده است. درآمد کارگزاری آگاه و مبین‌سرمایه نیز به عنوان کارگزاری‌هایی که بیشترین درآمد حاصل از کارمزد را داشته‌اند، نیز نسبت به سال گذشته در بازه زمانی مشابه تقریباً 58 تا 59 درصد کاهش یافته است. این به این معناست که اتفاقات اقتصادی و سیاسی در کشور تأثیرات خود بر حجم معاملاتی در بازار سرمایه ایران گذاشته‌اند و باعث کاهش حجم معاملات در بازار شده‌اند. البته که از پاییز سال جاری اتفاقات خوبی در بازار بورس کشور در حال رخ دادن است. درمجموع، طی 6 ماهه نخست امسال کارگزاری‌ها مفید، آگاه، فارابی، مبین‌سرمایه، بانک ملی، حافظ، نهایت‌نگر، صبا تأمین، فیروزه آسیا، بانک ملت، بانک مسکن و سرمایه‌گذاری ملی ایران 50 درصد از درآمد حاصل از کارمزد معاملات بورسی را به خود اختصاص داده‌اند.

سود 2200 میلیاردی کارگزاری‌ها از سرمایه‌گذاری

طبق آخرین صورت‌های مالی منتشر‌شده از کارگزاری‌ها در سامانه کدال، در شش‌ماهه نخست امسال مجموع سود سرمایه‌گذاری 105 کارگزاری، رقمی معادل 2 هزار و 179 میلیارد تومان بوده در حالی که سود سرمایه‌گذاری میان این کارگزاری‌ها در سال گذشته معادل دو هزارمیلیارد و 438میلیارد تومان ثبت شده است؛ گفتنی است این رقم نسبت به سال گذشته در بازه زمانی مشابه 259 میلیارد تومان کاهش یافته است. به عبارت دیگر مجموع سود‌های سرمایه‌گذاری در یک سال اخیر ده درصد کاهش داشته‌اند. طبق بررسی‌ها عمده‌ سود‌دهی این کارگزاری‌ها مربوط به 5 کارگزاری آگاه، مفید، فارابی، سهم‌آذین و نهایت‌نگر بوده است. نکته‌ای که در این بررسی به چشم می‌خورد این است که در سال جاری ده کارگزاری دچار ضرر شده‌ و سود‌های منفی را ثبت کرده‌اند. مبلغ ضرر این کارگزاری‌ها رقمی معادل 81 میلیارد و 800 میلیون تومان برآورد شده است. با احتساب این مقدار زیان، مقدار نهایی سود سرمایه‌گذاری به حدود 2 هزار میلیارد تومان می‌رسد. ازجمله کارگزاری‌هایی که در این مدت دچار زیان در سرمایه‌گذاری شده‌اند، می‌توان به کارگزاری الوند، آپادانا، ایمن بورس، بانک آینده ، هامرز و.. اشاره کرد. طبق این آمارها، طی شش‌ماهه نخست امسال بالاترین سود سرمایه‌گذاری کارگزاری‌ها مربوط به کارگزاری مفید با 517 میلیارد تومان بوده است. مفید با 170، فارابی با 114، سهم‌آذین با 76، نهایت‌نگر و کارگزاری بانک ملی با 72، صباتأمین، کارگزاری بانک مسکن و کارگزاری بورسیران به ترتیب با 68، 62 و 50 میلیارد تومان در رتبه‌های بعدی قرار دارند. درمجموع، درآمد حاصل از سرمایه‌گذاری 47 کارگزاری انتهایی در شش‌ماهه نخست امسال حدود 200 میلیارد تومان بوده که درآمد 9 شرکت از آنها زیر یک میلیارد تومان و در برخی از آنها این رقم بین 100 تا 200 میلیون تومان نیز بوده است.

15 درصد درآمد کارمزد کارگزاری‌ها به بانک‌ها می‌رسد

اما در این میان، کارگزاری‌های مربوط به بانک‌ها داستان خود را دارند. طبق بررسی‌ها، درآمد کارمزد کارگزاری بانک‌ها در شش ماه اخیر، 14.5 درصد کل درآمد کارگزاری‌های بورسی را تشکیل می‌دهد. به طور کلی 13 بانک ایرانی در بازار سرمایه ایران دارای کارگزاری هستند که مجموع درآمد حاصل از کارمزد آن‌ها در این مدت به 761 میلیارد تومان می‌رسد. از بین 13 کارگزاری بانک‌ها که در این گزارش مورد بررسی قرار گرفته‌اند، کارگزاری بانک ملی ایران با 105 میلیارد تومان درآمد حاصل از کارمزد، میان سایر بانک‌ها بیشترین درآمد را در شش ماه سال جاری به خود اختصاص داده است، یعنی فقط یک سهم دو درصدی از کل درآمد کارگزاری‌ها. پس از آن بانک‌های ملت و مسکن با درآمد کارمزد 78 و 77 میلیارد تومانی در رده‌های بعدی قرار گرفته‌اند. در این مقایسه بانک پاسارگاد و بانک سامان نیز با درآمد‌های 70 و 66 میلیارد تومانی در جایگاه‌های بعدی درآمد‌های حاصل از کارمزد را کسب کرده‌اند. البته گفتنی است بانک کشاورزی، بانکی است که در این میان، کمترین میزان درآمد حاصل از کارمزد را به خود اختصاص داده و در شش ماهه‌ سال جاری تنها 25 میلیارد تومان درآمد کارمزد داشته است.

رقابت بیمه‌ها با بانک‌ها

پس از بانک‌ها، شرکت‌های بیمه‌ای و صندوق‌های بازنشستگی نیز در کنار اشخاص حقیقی، سهم بالایی در سهامداری شرکت‌های کارگزاری بورسی دارند. بیمه کوثر در کارگزاری آرمون بورس، پویش البرز در کارگزاری پویش البرز، صندوق بیمه اجتماعی کشاورزان، روستاییان و عشایر در کارگزاری امین آوید، بیمه ایران در کارگزاری بیمه ایران، شرکت سرمایه‌گذاری صنعت بیمه در کارگزاری سپهر باستان، شرکت مدیریت ارزش سرمایه صندوق بازنشستگی کشوری در کارگزاری صباجهاد، شرکت سرمایه‌گذاری سامان فرهنگیان (صندوق ذخیره) در کارگزاری اردیبهشت ایرانیان، مؤسسه صندوق حمایت و بازنشستگی کارکنان فولاد در کارگزاری سی ولکس، مؤسسه صندوق بازنشستگی شرکت ملی صنایع مس ایران در کارگزاری ارگ هومن و صندوق ذخیره کارکنان شهرداری در کارگزاری شهر ازجمله این سهامداران بیمه‌ای و صندوق‌ها هستند.

مالکان کارگزاری از آستان قدس سایپا تا تأمین اجتماعی

برخی از کارگزاری‌های بورسی نیز مربوط به اشخاص عمومی است. برای مثال، 100 درصد سهام کارگزاری اوراق بهادار رضوی مربوط به شرکت‌های زیرمجموعه آستان قدس رضوی است. زیرمجموعه‌های شهرداری‌ها، صندوق‌های بازنشستگی و بانک‌های دولتی نیز از دیگر اشخاص حقوقی عمومی و شبه‌دولتی هستند که دارای کارگزاری‌اند. شرکت ملی صنایع مس ایران در کارگزاری ارگ هومن، گروه مالی صبا تأمین سازمان تأمین اجتماعی در کارگزاری صباتامین، زیرمجموعه‌های خودروسازی سایپا نیز 80 درصد از سهام کارگزاری سپهر باستان را در اختیار دارند. شرکت ملی پسته ایرانیان در کارگزاری کالای خاورمیانه، مؤسسه صندوق حمایت و بازنشستگی کارکنان فولاد در کارگزاری سی ولکس از دیگر اشخاص عمومی‌اند که در کارگزاری‌ها سهم دارند.

گزارش کامل فاطمه سادات مرتضوی، خبرنگار گروه اقتصاد را در روزنامه فرهیختگان بخوانید.