استفاده از فناوری‌های روز می‌تواند زمینه‌ساز تقویت اعتبار گواهینامه‌های نانومقیاس در فضای بین‌المللی باشد
میترا سعیدی‌کیا، کارشناس حوزه فناوری و شرکت‌های دانش‌بنیان: با گذشت نزدیک به ۲۰ سال از عمر تکنولوژی نانو در کشور ما، اکثر قریب به اتفاق مردم با این فناوری و محصولاتی که حاصل از آن است، آشنایند. این سطح از آگاهی عموم به حدی رسیده که هر محصول را با شناسنامه یا گواهی‌های مورد تأیید بسنجند و سپس مورد استفاده قرار دهند. لذا ورود هر محصول جدید به بازار منوط به اخذ یک سری تأییدیه‌ها است. تأییدیه‌ها، مُهر تأیید در قالب گواهی‌هایی‌اند که نشان از اصالت هر محصول دارند و زمینه‌ساز معرفی آن محصول به دوستان و آشنایان خواهند بود. اما شاید گاهی این آشنایان به خارج از این مرز و بوم باشند و شرایط صادرات را فراهم آورند. آیا این گواهی یا مُهر تأیید می‌تواند برای خارجی‌ها قابل قبول باشد؟ عمر دو دهه‌ای نانو در ایران، انتظارات از محصولات نانو را در سطح جهانی افزایش داده، اما هنوز مسیر صادرات این دسته از محصولات با چالش‌هایی همچون عدم پذیرش گواهینامه تأیید نانومقیاس مواجه است.
گواهینامه نانو مقیاس از کجا آمد؟
گواهینامه نانومقیاس از طرف گروه ارزیابی و نظارت ستاد توسعه فناوری‌های نانو و میکرو به محصولاتی اعطا می‌شود که در تولید آن‌ها از فناوری نانو استفاده شده است. این گروه علاوه بر معرفی هر محصول، کاربردها و ویژگی‌های آن را مطرح و همچنین اثر فناوری نانو بر بهبود خواص آن محصول را عنوان می‌کند.
گروه ارزیابی و نظارت ستاد نانو با هدف ارتقای کیفی محصولات، افزایش اعتماد مصرف‌کنندگان و ایجاد شفافیت بازار محصولات نانو در سال ۱۳۸۶ شکل گرفت. در ابتدای کار و در پایان سال ۱۳۸۷، این گروه ۱۳ محصول را در کشور به‌عنوان محصولات نانو شناسایی و تأیید کرد. با توسعه فناوری نانو در کشور و افزایش تعداد تولیدکنندگانی که ادعای تولید محصول بر پایه فناوری نانو داشتند، کار ارزیابی محصولات در شاخه‌های مختلف صنعت توسعه یافت.
با توجه به اهمیت استانداردسازی محصولات نانو، کمیته فنی استانداردهای فناوری نانو ایران در ستاد نانو از سال ۱۳۸۵ با همکاری سازمان ملی استاندارد ایران شکل گرفت. این کمیته متناظر با کمیته فنی فناوری نانو سازمان بین‌المللی استاندارد (ISO/TC229)، اقدام به تدوین استانداردهای ملی حوزه فناوری نانو در کشور کرد.
این استانداردها در پنج حوزه تخصصی «اصطلاحات، تعاریف و واژه‌شناسی»، «اندازه‌گیری و تعیین مشخصات»، «سلامت، ایمنی و محیط زیست»، «ویژگی‌ها و مشخصات فنی مواد» و «محصولات و کاربردها» تدوین شده‌اند. استانداردهای تدوین شده بر حسب مورد، به‌عنوان مبنای ارزیابی محصولات فناوری نانو در گروه ارزیابی و نظارت ستاد نانو قرار می‌گیرد.
کالاهای خانگی، دارو، بهداشت و سلامت، تجهیزات، خدمات صنعتی، ملزومات صنعتی، عمران و ساختمان، انرژی، نفت، حمل و نقل، نساجی و پوشاک، کشاورزی، صنایع غذایی و دامپروری، اپتیک و الکترونیک، مواد شیمیایی، نوشت‌افزار، وسایل ورزش و سرگرمی، آب و محیط زیست از جمله دسته‌بندی محصولات نانو بر اساس گواهی نانو مقیاس به شمار می‌روند.
تاکنون در جای‌جای کشور و استان‌ها، محصولات نانو در شرکت‌های دانش‌بنیان به تولید رسیده است و برخی از آن‌ها نیز صادر شده‌اند. اما عدم پذیرش بین‌المللی گواهینامه‌های نانومقیاس صادره از ایران، مانعی جدی در مسیر توسعه صادرات محصولات نانویی کشور ایجاد کرده است.
پیشنهادی برای رقابت‌پذیری در بازارهای جهانی
در این راستا به تحلیل چالش‌های موجود در سیستم فعلی صدور و ارزیابی گواهینامه‌های نانومقیاس می‌پردازیم و راه‌حلی مبتنی بر فناوری بلاک‌چین را برای ایجاد یک سیستم یکپارچه و شفاف در سطح ملی و بین‌المللی پیشنهاد می‌کنیم.
ستاد توسعه فناوری نانو ایران، به‌عنوان مرجع رسمی صدور گواهینامه نانومقیاس، با هدف تضمین کیفیت و حفظ اعتبار محصولات نانویی ایرانی، اقدام به صدور این گواهینامه می‌کند. این گواهینامه، مبین تأیید کیفیت محصول بر اساس شاخص‌های تعیین‌شده توسط ستاد نانو است و اطلاعات مربوط به محصول، از جمله مشخصات، کاربرد، دستورالعمل استفاده و اطلاعات ایمنی، در پایگاه اطلاع‌رسانی محصولات فناوری نانو ایران در دسترس عموم قرار می‌گیرد. با این حال، این سیستم با چالش‌های اساسی روبه‌روست که شامل عدم پذیرش بین‌المللی، شفافیت کم، عدم یکپارچگی، محدودیت‌های زیرساختی و عدم استفاده از پیمان‌های تجاری و فناوری می‌شود.
عدم پذیرش بین‌المللی: گواهینامه‌های صادره توسط ستاد نانو، به‌دلیل عدم وجود یک سیستم تأییدیه متقابل بین‌المللی، در بسیاری از کشورهای مقصد صادراتی به رسمیت شناخته نمی‌شوند. این امر، باعث افزایش هزینه‌ها و زمان مورد نیاز برای صادرات و همچنین کاهش رقابت‌پذیری محصولات ایرانی در بازارهای جهانی می‌شود. عدم اعتماد به سیستم صدور گواهینامه در ایران، به‌دلیل عدم شفافیت و عدم وجود یک سیستم نظارتی قوی، نیز در این امر نقش بسزایی دارد.
شفافیت کم: فرایند صدور و ارزیابی گواهینامه، به‌طور کامل شفاف نیست و امکان دسترسی به اطلاعات مربوط به فرایند ارزیابی برای همه ذی‌نفعان (تولیدکنندگان، مشتریان و نهادهای نظارتی بین‌المللی) وجود ندارد. این امر می‌تواند به عدم اعتماد به کیفیت محصولات نانومقیاس ایرانی منجر شود. عدم وجود یک سیستم ثبت و ردیابی شفاف، امکان جعل و تقلب را نیز افزایش می‌دهد.
عدم یکپارچگی: سیستم‌های صدور و ارزیابی گواهینامه در کشورهای مختلف، با یکدیگر هماهنگ نیستند. این امر، باعث ایجاد سردرگمی و افزایش هزینه‌های مربوط به تأییدیه‌های مختلف می‌شود. عدم وجود یک استاندارد بین‌المللی برای گواهینامه‌های نانومقیاس، نیز به این مشکل دامن می‌زند.
محدودیت‌های زیرساختی: نبود زیرساخت‌های مناسب برای تبادل اطلاعات بین ستاد نانو و سایر نهادهای مرتبط، مانع از ایجاد یک سیستم یکپارچه و کارآمد می‌شود. این محدودیت‌ها می‌تواند شامل محدودیت‌های فنی، مالی و قانونی باشد.
نقش پیمان‌های تجاری و فناوری: ایران عضو پیمان‌های تجاری و فناوری متعددی مانند D۸، اکو، بریکس و اتحادیه شانگ‌های است. با این حال، این عضویت‌ها به‌طور کامل در راستای تسهیل صادرات محصولات نانومقیاس مورد استفاده قرار نگرفته‌اند. عدم وجود مکانیسم‌های همکاری بین‌المللی در این زمینه، باعث شده است که از پتانسیل این پیمان‌ها برای ترویج و تأیید گواهینامه‌های نانومقیاس استفاده نشود.
اما اینکه چگونه می‌توان یک سیستم یکپارچه مبتنی بر بلاک‌چین را طراحی کرد تا چالش‌های عدم پذیرش جهانی گواهی نانو مقیاس برطرف شود، مهم است. بلاک‌چین، به‌عنوان یک دفتر کل توزیع‌شده و غیرقابل تغییر، می‌تواند شفافیت، امنیت و اعتماد را به سیستم اضافه کند.
در این سیستم تمام اطلاعات مربوط به گواهینامه‌های نانومقیاس، از جمله اطلاعات محصول، فرایند ارزیابی، نتایج آزمایش‌ها، تاریخ صدور و تاریخ انقضا، به‌صورت رمزنگاری‌شده و غیرقابل تغییر بر روی بلاک‌چین ثبت می‌شود. این امر باعث شفافیت و دسترسی آسان به اطلاعات برای همه ذی‌نفعان می‌شود. هر تغییر یا به‌روزرسانی در اطلاعات، به‌صورت یک تراکنش جدید بر روی بلاک‌چین ثبت می‌شود و قابل ردیابی است.
همچنین کشورهای عضو پیمان‌های تجاری و فناوری می‌توانند با یکدیگر همکاری کرده و یک سیستم تأییدیه متقابل برای گواهینامه‌های نانومقیاس ایجاد کنند. این امر باعث افزایش پذیرش بین‌المللی گواهینامه‌های ایرانی می‌شود. یک سیستم تأییدیه متقابل می‌تواند بر اساس استانداردهای بین‌المللی و با استفاده از قراردادهای هوشمند پیاده‌سازی شود.
در این مسیر می‌توان از قراردادهای هوشمند استفاده کرد؛ قراردادهای هوشمند می‌توانند برای خودکارسازی فرایند صدور، تمدید و بازرسی گواهینامه‌ها استفاده شوند. این امر باعث کاهش هزینه‌ها، زمان مورد نیاز و خطاهای انسانی می‌شود. قراردادهای هوشمند می‌توانند شرایط و ضوابط صدور گواهینامه را به‌صورت خودکار اجرا کنند و شفافیت و کارایی سیستم را افزایش دهند.
از سوی دیگر، یکپارچه‌سازی سیستم صدور گواهینامه با سیستم‌های مدیریت کیفیت بین‌المللی مانند ISO ۹۰۰۱ می‌تواند به افزایش اعتماد به کیفیت محصولات نانومقیاس ایرانی کمک کند. این امر می‌تواند با استفاده از استانداردهای بین‌المللی و با همکاری سازمان‌های بین‌المللی استانداردسازی انجام شود.
بلاک‌چین، به‌دلیل ماهیت غیرقابل تغییر خود، می‌تواند از جعل و تقلب در گواهینامه‌ها جلوگیری کند. استفاده از رمزنگاری و امضای دیجیتال، می‌تواند امنیت سیستم را بیشتر افزایش دهد. به هر حال، کارایی این روش می‌تواند موجب افزایش شفافیت کامل فرایند صدور و ارزیابی گواهینامه‌ها و باعث افزایش اعتماد به کیفیت محصولات نانومقیاس ایرانی شود.
استفاده از بلاک‌چین، امنیت سیستم را به‌طور قابل توجهی افزایش می‌دهد و از جعل و تقلب جلوگیری می‌کند. خودکارسازی فرایندها با استفاده از قراردادهای هوشمند، باعث کاهش هزینه‌ها و زمان مورد نیاز می‌شود. از سوی دیگر، سیستم یکپارچه مبتنی بر بلاک‌چین، کارایی و سرعت فرایند صدور و ارزیابی گواهینامه‌ها را افزایش می‌دهد.
استفاده از فناوری بلاک‌چین برای ایجاد یک سیستم یکپارچه و شفاف در صدور و ارزیابی گواهینامه‌های نانومقیاس می‌تواند به‌طور قابل توجهی چالش‌های موجود در این حوزه را کاهش داده و به افزایش رقابت‌پذیری محصولات نانومقیاس ایرانی در بازارهای جهانی کمک کند. این امر نیازمند همکاری بین ستاد نانو، سازمان‌های مرتبط و کشورهای عضو پیمان‌های تجاری و فناوری است. با پیاده‌سازی این طرح، می‌توان گامی مهم در جهت توسعه و پیشرفت صنعت نانو در ایران برداشت.
این سیستم نه تنها به افزایش اعتماد جهانی به کیفیت محصولات نانومقیاس ایرانی کمک می‌کند، بلکه می‌تواند به‌عنوان یک الگو برای سایر صنایع نیز مورد استفاده قرار گیرد.
مطالب پیشنهادی
