فرهیختگان: «خاطرات شفاهی در صدر پرفروش‌های 2024». این بخشی از آماری است که نیویورک تایمز از کتاب‌های پرفروش سال میلادی که گذشت منتشر کرد. اما به‌نظر می‌رسد‌ در ایران همچنان اهمیت انتشار خاطرات شفاهی و ارائه روایت‌های غیررسمی آنطور که باید درک نشده است.
در طول 45 سال گذشته، خاطراتی که مرحوم هاشمی رفسنجانی از سال‌های مسئولیت داشتنش منتشر کرده جزء معدود خاطرات جامع است که برای درک بزنگاه‌های تاریخی ایران می‌توان به آن رجوع کرد. مرحوم هاشمی در خاطراتش روایتی از مهم‌ترین تحولات در برهه‌های مهم انقلاب ارائه کرده است. روایت‌هایی که رجوع به آنها همچنان در فضای سیاسی ایران اثر‌گذارند و می‌توان با شابلون آن بدیلی برای این‌ روزهای فضای سیاسی نیز پیدا کرد.
نیفتادن در تله جنگ، ماجرایی نیست که برای فضای سیاسی و امنیتی ایران تازگی داشته باشد، پیش از این در دوران حمله صدام به کویت ایران چنین فضایی را تجربه کرد و شرح کاملی از زیرکی ایران در مواجهه با این چالش در خاطرات مرحوم هاشمی مکتوب شده است. علاوه براین در شرایطی که مدام از مذاکره با آمریکایی‌ها صحبت به میان می‌آید، باید توجه شود که ایران در مذاکره با آمریکا بی‌تجربه نیست؛ خیلی پیش‌تر از مذاکرات هسته‌ای ایران در جریان به گروگان گرفته شدن نیروهای آمریکایی در لبنان، گام‌های ابتدایی مذاکره با آمریکایی‌ها و بده بستان با آن‌ها را تجربه می‌کند که البته عبرت‌های خوبی در مورد خلف وعده آمریکا از این مذاکرات به ویژه در خاطرات هاشمی به یادگار مانده و اکنون نیز می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد.
همچنین در فضای سیاست داخلی و دوران ریاست جمهوری مرحوم هاشمی و پس از آن در دولت اصلاحات، چهره‌ها و جریان‌هایی بودند که برخلاف پشتیبانی اولیه، شروع به مانع‌تراشی و مخالفت با دولت می‌کنند که باعث می‌شود روزگار فعلی و انتقاداتی که به دولت مستقر به ویژه از جانب حامیان مطرح می‌شود در ذهن تداعی شود. در مروری که از خاطرات مرحوم هاشمی رفسنجانی به مناسبت سالگرد درگذشت ایشان داشتیم، به روایت این اتفاقات پرداخته شده است.

حسن نیتی که حسن نیت نیاورد
در سال‌های آغازین دهه ۱۳۷۰ یکی از بزنگاه‌ها در تاریخ دیپلماسی ایران رقم خورد؛ جایی که ایران با تمام حساسیت‌های داخلی و خارجی دست تعامل به سوی آمریکا دراز کرد و با تمام توان تلاش کرد تا حسن نیت خود را نشان دهد اما این تلاش‌ها به جای پاسخی مثبت با بدعهدی و رفتار‌های سردی مواجه شد که درسی تلخ اما ماندگار به همراه داشت. داستان مداخله مثبت ایران برای آزادسازی گروگان‌های آمریکایی در لبنان روایت تلاش‌های آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی است که با امید به گشایش در روابط و حل بحران‌های منطقه‌ای مسیر تعامل را برگزید، اما با مانع‌هایی روبه‌رو شد که نه‌تنها مسیر را هموار نکرد بلکه بر سختی‌های آن افزود.

مواجهه فعالانه با تله جنگ
در مقابل رویکرد افراطی برای بروز نظامی در هر نزاع کوچک و بزرگ و نیز انفعال در مقابل تهدید‌های نظامی منطقه‌ای یک رویکرد فعالانه نیز وجود دارد که می‌تواند بدون تحمیل هزینه‌های بسیار نظامی به کشور، فرصت تأمین حداکثری منافع را فراهم آورد. چنین مواجهه فعالانه‌ای را ایران در برهه‌های زمانی مختلف به‌ویژه زمانی که صدام با اشغال کویت دست به ماجراجویی جدید در منطقه زد، نشان داد.
درحالی‌که کشور‌های مختلف جهان سعی داشتند از سابقه تقابل نظامی بین ایران و عراق بهره برده و برای مهار صدام، ایران را بار دیگر به ورطه جنگ با او بکشانند و در داخل نیز برخی چهره‌های تندرو تعبیر خالد ابن ولید را برای صدام به کار می‌بردند و خواهان حمایت از او در مقابل آمریکا بودند، ایران در این دو قطبی قرار نگرفت و با رویکردی هوشمندانه سعی در کسب منافع حداکثری از نبرد بین دو دشمن خود را داشت که نمونه‌هایی از این هوشمندی در خاطرات مرحوم هاشمی‌رفسنجانی نیز روایت شده است.

حامیان دیروز، اپوزیسیون امروز دولت
چپ‌ها در انتخابات ریاست‌جمهوری سال 68از هاشمی حمایت کردند، اما بعد به منتقدان اصلی دولت تبدیل شدند و تا آنجا پیش رفتند که صدای هاشمی بلند شد و آن‌ها را به نق‌زنی محکوم کرد. هاشمی حتی در خاطرات خود آن‌ها را رادیکال می‌خواند. با این حال در انتخابات ریاست‌جمهوری سال 76 مرحوم هاشمی از خاتمی، نامزد چپ‌ها حمایت می‌کند، اما بعد از آغاز به کار دولت خاتمی، آنچه در خاطراتش منعکس شده، القای این گزاره است که دولت ناکارآمد است و نمی‌تواند از پس دشواری‌ها بربیاید.