«جمعه سیاه» یا بِلَک‌فِرایدِی یا حراج جمعه در آمریکا بعد از روز شکرگزاری است که عملاً آخرین جمعه ماه نوامبر به شمار رفته و آغاز آیین خرید برای کریسمس محسوب می‌شود. اصطلاح «جمعه سیاه» در دهه 1950 و 1960 در فیلادلفیا آغاز شد. پلیس از آن برای توصیف هرج‌ومرج ناشی از ترافیک سنگین و ازدحام خریداران و گردشگران که برای بازی سالانه فوتبال ارتش و نیروی دریایی به شهر کشیده شده بودند، استفاده کرد. جمعه سیاه شروع فصل خرید تعطیلات در ایالات متحده است و بیشتر با تخفیف‌های بزرگ از خرده‌فروشان جشن گرفته می‌شود. اما این اصطلاح دیگر به ایالات متحده محدود نشده و به سراسر جهان صادر شده است. 

جمعه سیاه که در اصل یک پدیده خرده‌فروشی مستقر در ایالات متحده بوده، به یک تاریخ محوری در تقویم جهانی خرده‌فروشی تبدیل شده است. تحول دیجیتالی این رویداد، با ظهور تجارت الکترونیک، دامنه آن را گسترش داده و آن را به یک جشنواره خرید جهانی تبدیل کرده که از مرز‌ها و کانال‌ها فراتر می‌رود. خرده‌فروشان از جمعه سیاه به‌عنوان محل آزمایشی برای استراتژی‌های قیمت‌گذاری، مدیریت موجودی و کمپین‌های تبلیغاتی خود استفاده می‌کنند. 

در ایران نیز طی چند سال اخیر مغازه‌داران و فروشگاه‌ها، خرده‌فروشی‌ها و فروشگاه‌های آنلاین تبلیغات گسترده‌ای را در قالب کمپین‌های خرید شروع کرده‌اند. اغلب این کمپین‌های خرید، تخفیف‌های جذاب و اعداد عجیب‌وغریبی را عنوان می‌کنند، اما بررسی‌ها نشان می‌دهد این کمپین‌ها هنوز به نتیجه ملموسی نرسیده است. طبق گزارش بانک مرکزی ایران از داده‌های شبکه شاپرک، در آذرماه 4 میلیارد و 213 میلیون تراکنش انجام شده که این تعداد، حدود 2.3 درصد (معادل 98 میلیون و 278 هزار تراکنش) کمتر از تراکنش‌های آبان ماه است.

همچنین تراکنش‌های آذرماه کمترین تراکنش‌های شبکه شاپرک از فروردین تاکنون بوده است. این ارقام در حالی است که در دیگر کشور‌ها و ازجمله آمریکا و کشور‌های غربی، خرید‌ها در بِلَک‌فرایدِی افزایش چشمگیری نسبت به روز‌های عادی سال داشته و توانسته معادلات خرید در ماه نوامبر را نسبت به ماه‌های دیگر تغییر دهد. اما چه چیزی باعث شده جمعه سیاه یا بِلَک‌فرایدِی نتواند به اندازه کمپین‌های تبلیغاتی خود، موج خرید ایجاد کند. 

نگاهی به وقایع جمعه سیاه در ایران و جهان نشان می‌دهد آنچه به‌عنوان بلک‌فرایدی در ایران شناخته می‌شود با واقعیت آن در کشور‌های دیگر تفاوت معنادار دارد. در کشور‌های دیگر، فروشندگان بدون اینکه قیمت‌ها را بالا ببرند، تخفیف‌های رؤیایی روی برند‌های مشهور و حتی برند‌های لوکس اعمال می‌کنند. این در حالی است که در ایران به روایت رسانه‌ها، برخی از فروشندگان با افزایش عجیب‌وغریب قیمت‌ها در قبل از جمعه سیاه، به همان میزان تخفیف‌هایی ارائه کرده‌اند که در نهایت، عملاً قیمت کالا‌ها نسبت به روز‌های عادی کاهشی نداشته و برای مشتریان، خرید از بِلَک‌فرایدِی ایرانی، بازی باخت-باخت است. 

این در حالی است که در آمریکا به‌عنوان مهد بِلَک‌فرایدِی و در کشور‌های غربی و حتی برخی کشور‌های همسایه، هدف از فروش کالا در جمعه سیاه، ارائه تخفیف‌های جذاب و واقعی برای ترغیب و تشویق مصرف‌کنندگان به خرید و خالی‌کردن انبار‌ها با حاشیه سود کمتر است. این تفاوت باعث می‌شود اولاً گروه‌های کم‌درآمد و طبقه متوسط نیز به جمع مشتریان بِلَک‌فرایدِی بپیوندند، ثانیاً برخلاف ایران که جنس‌های بنجل و کم‌ارزش و اساساً اقلام فیک در این ایام با قیمت‌های پایین‌تر از برند‌های اصلی به فروش می‌رسد، در کشور‌های دیگر، برند‌های اصلی اقدام به تخفیف‌های جذاب برای بستن سال مالی با انبار‌های خالی می‌کنند. 

ازاین‌رو، بِلَک‌فرایدِی در ایران عمدتاً یک کمپین طبقاتی بوده که قابلیت گسترش و دربرگیری به سمت همه طبقات اجتماعی-اقتصادی و ازجمله طبقه متوسط را ندارد. 
مورد بعدی، به نظر می‌رسد کاهش توان خرید بخش زیادی از مردم است که این وضعیت را می‌توان در خرید‌های بِلَک‌فرایدِی یکی از بزرگ‌ترین فروشگاه‌های آنلاین کشور مشاهده کرد. براساس گزارش این فروشگاه آنلاین، بیشترین خرید‌های بِلَک‌فرایدِی این فروشگاه پس از طلا و جواهر و موبایل، به اقلام مصرفی همچون نوار بهداشتی، کاغذ A4، لامپ و باتری‌قلمی، ایرپاد، ساعت هوشمند، اسپیکر، هندزفری و کنسول پلی‌استیشن مربوط می‌شود. 

در کنار تبلیغات غیرواقعی و قیمت‌های بدون تخفیف یا تخفیف‌های فیک و قلابی و همچنین کاهش توان خرید مردم در سال‌های اخیر، مسئله فرهنگی یعنی عدم فراگیری یک فرهنگ وارداتی در جامعه ایران نیز از دیگر موضوعاتی است که موجب شده بِلَک‌فرایدِی در حد یک کمپین طبقاتی در ایران باقی بماند و جایی بیش از این برای خود باز نکند. 

تراکنش‌های آذرماه، کمترین از اردیبهشت تاکنون 
جمعه سیاه در جهان با خریدهای فروشگاهی، خریدهای خُرد و تک‌کالاها شناخته می‌شود. از این رو، اولین آثار جمعه سیاه، تقویت قابل توجه تعداد تراکنش‌های بانکی است. در ایران بانک مرکزی و شرکت شاپرک به صورت ماهانه داده‌های شبکه پرداخت الکترونیک کشور را منتشر می‌کنند. تراکنش‌های شبکه شاپرک شامل پرداخت‌های ابزارهای موبایلی، کارتخوان‌ها و تراکنش‌های اینترنتی است که تراکنش‌های خرید کالا و خدمات، مانده‌گیری، شارژ و پرداخت قبوض را دربر‌می‌گیرد. 

طبق گزارش بانک مرکزی ایران، در آذرماه 4 میلیارد و 213 میلیون تراکنش انجام شده که این تعداد، حدود 2.3 درصد (معادل 98 میلیون و 278 هزار تراکنش) کمتر از تراکنش‌های آبان ماه است. همچنین تراکنش‌های آذرماه کمترین تراکنش‌های شبکه شاپرک از فروردین تاکنون بوده است. تراکنش‌های آخرین ماه پاییز امسال، از تراکنش‌های مهرماه 187 میلیون کمتر، از شهریور 274 میلیون کمتر، از مرداد 284 میلیون کمتر، از تیر 129 میلیون کمتر، از خرداد 253 و از تراکنش‌های اردیبهشت 232 میلیون فقره کمتر بوده است. 

اما به‌لحاظ مبلغی، تراکنش‌های شاپرک در آذرماه حدود 1484 هزار میلیارد تومان بوده که فقط 13 همت معادل کمتر از یک درصد (دقیقا ۰.۸۸ درصد) نسبت به آبان ماه افزایش داشته است. افزایش 13 همتی تراکنش‌ها نسبت به آبان درحالی است که در آبان ماه نسبت به مهرماه، ارزش تراکنش‌ها 50 همت (3.5 درصد رشد) بیشتر از مهرماه بوده است. توجه داشته باشیم در آبان و آذرماه اغلب محصولات و حتی بخش خدمات مجوز افزایش قیمت از دولت دریافت کردند که طبیعتا، این افزایش قیمت‌ها، منجر به افزایش پرداخت اسمی برای خرید کالا و خدمات می‌شود و این ارزش حقیقی (تورم‌زدایی‌شده) تراکنش‌هاست که می‌تواند ثابت کند مبلغ تراکنش‌ها واقعا افزایشی بوده است. بررسی ارزش تراکنش‌های شاپرک با احتساب نرخ تورم نشان می‌دهد در آذرماه ارزش حقیقی تراکنش‌ها کاهش 1.1 درصدی نسبت به آبان داشته است.  

با این حساب، این آمارها نشان می‌دهد جمعه سیاه در ایران هرچه باشد، نتوانسته منجر به فراگیری خریدها، افزایش تراکنش‌های خرید و در مجموع شکل‌گیری یک کمپین خرید و حراج واقعی شود. این موضوعی است که در نمودار قابل مشاهده بوده و نشان می‌دهد وضعیت سال جاری در سال‌های 1400، 1401 و 1402 نیز تقریبا برقرار بوده است. 

نکاتی از فروش 5 همتی دیجی‌کالا 
در دو هفته گذشته دیجی‌کالا به عنوان بزرگ‌ترین فروشگاه آنلاین کشور با تمجید از بلک‌فرایدی دیجی‌کالایی، گفت بزرگ‌ترین حراج آنلاین سال دیجی‌کالا در آذرماه برگزار شده است. بلک فرایدی دیجی‌کالا رکورد‌های بزرگی از خود در اقتصاد دیجیتال برجای گذاشت و در این زمینه تاریخ‌سازی کرد. آمار‌های بلک‌فرایدی دیجی‌کالا نشان می‌دهد بیش از ۴۰ میلیون کاربر یکتا در مدت زمان برگزاری این حراج بزرگ اینترنتی به فروشگاه اینترنتی دیجی‌کالا سر‌زده‌اند و بیش از ۵. ۱ همت فروش در این ایام انجام شده است. 

در این گزارش آمده آمار‌های بلک‌فرایدی حکایت دارد که بازدیدکنندگان یکتای دیجی‌کالا از یکم تا دهم آذرماه تقریباً به‌اندازه نیمی از جمعیت ایران بودند: بیش از ۴۰ میلیون کاربر یکتا از حراجی آنلاین دیجی‌کالا بازدید کردند. این آمار تقریباً دوبرابر بازدید‌های یکتای سال گذشته دیجی‌کالا است که ۲۴ میلیون و ۴۰۰ هزار نفر بود. در پربازدیدترین ساعت دیجی‌کالا در روز‌های بلک‌فرایدی یک میلیون و ۱۰۰ هزار کاربر یکتا به‌طور همزمان درحال جست‌وجو، مقایسه و خرید در دنیای دیجیتالی دیجی‌کالا بودند؛ آماری که در سال گذشته ۷۶۱ هزار نفر بود و امسال رکورد آن شکسته شد. 

در بلک‌فرایدی سال گذشته یک میلیون سفارش توسط کاربران ثبت شد و امسال این آمار با رشد هیجان‌انگیزی همراه شد. بلک‌فرایدی ۱۴۰۳ دیجی‌کالا منجر به فروش هشت میلیون و 884 هزار و 64 کالا و رساندن آن به دست مشتریان شد؛ تعداد سفارش‌هایی که نسبت به آمار ۶ میلیونی سال گذشته با افزایش چشمگیری همراه بوده است. 

نگاهی به دیگر آمار‌های دیجی‌کالا نشان می‌دهد پرفروش‌ترین کالا‌ها در بلک‌فرایدی این فروشگاه شامل طلا و جواهرات و انواع گوشی‌های موبایل مثل مدل‌های پرچمداران سامسونگ و آیفون و شیائومی به عنوان پرفروش‌ترین اقلام از نظر ارزش ریالی شناخته شدند. از سوی دیگر، در دسته محصولات پرفروش از نظر تعداد نیز محصولاتی مثل نوار بهداشتی، کاغذ A4، لامپ و باتری قلمی در صدر لیست قرار گرفتند. ایرپاد، ساعت هوشمند، اسپیکر، هندزفری، کنسول پلی‌استیشن نیز از دیگر کالا‌های پرجست‌وجوی دیجی‌کالا در این دوره بوده است. 

بیشترین استان‌هایی که از کمپین بلک‌فرایدی دیجی‌کالا خرید کرده‌اند به ترتیب عبارتند از: تهران، البرز، اصفهان، خراسان‌رضوی، مازندران، خوزستان و گیلان. بوشهر، تهران، هرمزگان، کرمان، یزد و قم استان‌هایی بودند که گران‌ترین سبد‌های خرید را تشکیل دادند و قهرمان‌های لاکچری بلک‌فرایدی دیجی‌کالا به حساب می‌آیند. 

یکی از نکات قابل‌تأملی که در گزارش دیجی‌کالا قابل مشاهده است، تفاوت معنادار خرید‌های جمعه سیاه ایران با کشور‌های دیگر است. آمار‌ها نشان می‌دهد در کشور‌های دیگر از آمریکا گرفته تا کشور‌های اروپایی لوازم الکترونیکی از گوشی‌های موبایل گرفته تا کامپیوتر، پوشاک و لوازم جانبی، همچنین لوازم خانگی و دکوراسیون، محبوب‌ترین کالا‌های جمعه سیاه برای مصرف‌کنندگان اروپایی بوده است. این اقلام در ایران به عمدتاً گوشی موبایل و در مرتبه بعدی به اقلام خرد مصرفی همچون نوار بهداشتی، کاغذ A4، لامپ و باتری قلمی، ایرپاد، ساعت هوشمند، اسپیکر، هندزفری، کنسول پلی‌استیشن محدود شده و خبری از خرید‌های گران قیمت‌تر در آن نیست. بخشی از آن احتمالاً به قدرت خرید پایین مشتریان وابسته بوده و بخش دیگر نیز، به عدم ارائه تخفیف‌های جذاب‌تر از سوی فروشندگان مربوط می‌شود.

گزارش کامل مهدی عبداللهی دبیر گروه اقتصاد را در روزنامه فرهیختگان بخوانید.