اعتیاد و مسئله مواد مخدر اعم از تولید، توزیع و مصرف از سوی سازمان بهداشت جهانی، در کنار سه مسئله سلاح‌های کشتار جمعی، آلودگی محیط زیست و فقر و شکاف طبقاتی از جمله مسائل مهم و اساسی اعلام شده است. به اعتقاد تحلیلگران اجتماعی، اعتیاد به مواد، زمینه‌ساز بروز بسیاری از آسیب‌ها و انحرافات اجتماعی بوده و ارتباط میان جرم و مواد مخدر یکی از پیش‌فرض‌های اصلی در جهان است. ایران با قرار گرفتن در مسیر ترانزیت بین‌المللی مواد مخدر، از دیرباز با تهدیدها و آسیب‌های این پدیده مواجه بوده و اعتیاد به مواد مخدر، حدود 2.7 درصد از جمعیت در سن 20 تا 64 سال‌ را درگیر خود کرده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد گردش مالی اقتصاد خماری در ایران در سال گذشته به حدود 300 همت می‌رسد، عددی که هم شامل مصرف داخلی مواد مخدر و مشروبات الکی و هم شامل مواد مخدری است که در عبور از مرزهای ایران توسط نیروهای نظامی و انتظامی کشف شده است. گزارش های رسمی نشان می‌دهد در دو دهه اخیر حدود 80 تا 90 درصد از تریاک کشف‌شده در جهان را دولت ایران کشف کرده و این میزان برای هروئین حدود 30 درصد بوده است. هزینه‌های ایران در مبارزه با این اقتصاد غیرقانونی نسبتا قابل توجه است. در ادامه به طور مفصل به ابعاد مختلف اقتصاد خماری پرداخته شده است. 

کشف سالانه یک میلیون کیلوگرم مواد 
همسایگی کشورمان با افغانستان که برای چندین دهه سهم بالایی از تولید مواد مخدر تریاک و هروئین را میزبانی کرده، تبعات وحشتناکی در بخش مواد مخدر داشته است. براساس داده‌های مرکز آمار ایران (به نقل از دبیرخانه ستاد مبارزه با مواد مخدر)، میزان کشفیات مواد مخدر بدون در نظر گرفتن آمپول و قرص‌های روانگردان در ایران از حدود 192 تن در سال 1375 به 494 تن در سال 1390 و 1178 تن در سال 1399 رسیده و این میزان در سال 1400 حدود 1008 تن، در سال‌های 1401 و 1402 نیز به ترتیب 697 و 612 تن بوده است. 

کاهش 57 درصدی کشف تریاک 
یکی از نکات قابل تأمل در آمارهای کشفیات مواد مخدر، تغییر ترکیب از مواد سنتی به صنعتی بوده است. براساس این آمارها، در سال 1375 از کل مواد مخدر کشف شده، حدود 86 درصد از آن مربوط به تریاک بوده، 6.5 درصد مرفین، 6.3 درصد گراس و حشیش و کمتر از یک درصد مربوط به هروئین و کوکائین بوده است. اما در سال 1399 وضعیت به این ترتیب است که تریاک سهم 80 درصدی داشته، هروئین و مرفین هرکدام 2.4 درصد، گراس و حشیش 11 درصد، شیشه و سایر مواد نیز هرکدام کمتر از دو درصد بوده است. اما در سال 1401 و 1402 کشفیات مواد مخدر در ایران به طور قابل توجهی کاهش داشته، به‌طوری‌که میزان کل کشفیات مواد مخدر در سال 1402 نسبت به سال 1399 با کاهش 48 درصدی از 1178 تن به 612 تن و همچنین کشف تریاک با کاهش 57 درصدی از 947 تن به 405 تن رسیده است. این کاهش قطعاً متاثر از کاهش تولید در افغانستان بوده که خطر تقلب در عرضه مواد غیراستاندارد با عنوان تریاک را دوچندان می‌کند. همچنین کاهش سهم تریاک از کل کشفیات نشان می‌دهد باید منتظر تغییر ذائقه برخی از معتادان به سمت مصرف مواد مخدر صنعتی نیز باشیم، موادی که خطرات جانی و مالی آن ده‌ها مرتبه بیشتر از مواد سنتی همچون تریاک بوده و هزینه‌های آن گرچه در ابتدا ناچیز است، اما تجربه نشان داده قاچاقچیان مواد مخدر پس از تصرف بازار، این مواد را با ارقام عجیب‌وغریبی به بازار عرضه می‌کنند.

134 همت ارزش مواد مخدر کشف‌شده
گرچه آمارهای دقیقی از ارزش مواد مخدر کشف‌شده وجود ندارد، اما اگر میانگین قیمت‌های پخش خرد در کشور را در نظر بگیریم، به اعداد عجیب و غریبی از ارزش مواد مخدر کشف‌شده در کشور می‌رسیم. «فرهیختگان» با استفاده از مجموعه داده‌های ارائه‌شده در رسانه‌ها (گزارش‌های میدانی روزنامه اعتماد، همشهری، مصاحبه‌ها و اظهارنظرهای کارشناسان مبارزه با اعتیاد و مدیرکل اسبق درمان ستاد مبارزه با مواد مخدر) و داده‌های دفتر مبارزه با مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد (UNODC) میانگین قیمت‌های عرضه مواد مخدر را استخراج بدین صورت استخراج کرده که این ارقام برای هر کیلوگرم تریاک به طور میانگین 200 میلیون تومان، برای هروئین (هروئین، کراک، کریستال) 250 میلیون تومان؛ برای مرفین 350 میلیون تومان، کانابیس (گراس+ حشیش) 250 میلیون تومان، شیشه (متامفتامین) 330 و برای سایر مواد (شیره تریاک، کوکایین و غیره) نیز 100 میلیون تومان در نظر گرفته است. محاسبات نشان می‌دهد در سال 1402 حدود 405 تن تریاک کشف شده که ارزش آن به طور میانگین نزدیک به 81 همت، هروئین(هروئین، کراک، کریستال) 12.2 تن کشف‌ شده که ارزش آن 3 همت، مرفین 13.3 تن کشف شده که ارزش آن 4.7 همت، کانابیس (گراس+ حشیش) 119 تن کشف شده که ارزش آن نزدیک به 30 همت و حدود 24 تن نیز سایر مواد (شیره تریاک، کوکائین و غیره) کشف شده که ارزش این اقلام نیز به 2.4 همت می‌رسد. درمجموع، ارزش 612 تن مواد مخدر کشف‌شده در سال 1402 به نرخ امروز به حدود 134 همت می‌رسد.

تبعات وحشتناک گسترش اقتصاد خماری
رشد و گسترش اقتصاد خماری آثار فراوانی بر جامعه دارد. در یک جمع‌بندی کلی، می‌توان آثار رشد اقتصاد غیرقانونی را در دو دسته تبعات اجتماعی و تبعات اقتصادی بررسی کرد. به‌لحاظ اجتماعی، می‌توان به مواردی همچون شیوع برخی بیماری‌ها مانند HIV، طلاق و سرقت اشاره کرد. همچنین در سال‌های اخیر، به واسطه افزایش چشمگیر قیمت‌های جهانی مواد مخدر و همچنین جهش ارزی در ایران، تقلب در این بازار به شدت افزایش یافته و عرضه مواد مخدر غیراستاندارد منجر به مرگ و میرهای زیادی شده است. برای مثال، در حوزه مشروبات الکلی، در تاریخ 30 خرداد 1402، عباس مسجدی آرانی، رئیس سازمان پزشکی قانونی کشور، می‌گوید در سال 1401 تعداد ۶۴۴ نفر در پی مصرف الکل غیراستاندارد جان باخته‌اند. همچنین مجموع مسمومیت‌های مشروبات الکلی آلوده به متانول در فاصله 8 تا 24 مهر سال 1403، تعداد 459 نفر بوده که از این تعداد، 54 نفر به دلیل شدت مسمومیت جان‌شان را از دست داده‌اند.
اما بخش دوم تبعات اقتصاد غیرقانونی، مربوط به آسیب‌های اقتصادی فعالیت‌های غیرقانونی است. برای مثال، ارزش دلاری اقتصاد غیرقانونی در سال 1403 به حدود 7.5 میلیارد دلار در برآورد میانه می‌رسد. با توجه به اینکه بخش زیادی از این اقتصاد از منابع خارجی تأمین می‌شود، عملاً سالانه همین مقدار ارز از کشور برای قاچاق مواد مخدر، مشروبات الکلی و روانگردان‌ها و همچنین مواد پیش‌ساز تولید داخل می‌شود. پرواضح است بخشی از ارز مورد نیاز این قاچاق از طریق قاچاق متقابل سوخت از کشور و بخشی از ارز مورد نیاز آن، از طریق تأمین از بازار آزاد یا غیررسمی تأمین می‌شود که علاوه بر خروج ارز از کشور، فشار زیادی را به بازار ارز کشور وارد کرده و منجر به افزایش قیمت ارز در بازار نیز می‌شود. هزینه‌های بهداشتی، درمانی و نگهداری از معتادان و آسیب‌دیدگان ناشی از مصرف مواد مخدر و مشروبات الکلی نیز قابل توجه است که سالانه به بخش سلامت، پلیس و دولت و به کل جامعه می‌رسد.

90 درصد تریاک جهان در ایران کشف می‌شود
طی چند دهه اخیر، افغانستان در همسایگی ایران، تولیدکننده ۹۰ درصد حشیش و تریاک مصرفی در جهان بوده است. براساس گزارش سالانه دفتر مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد، در سال 2011، جمهوری اسلامی ایران 80 درصد از کل تریاک کشف شده در جهان و 30 درصد از کل هروئین کشف شده در جهان را به تنهایی کشف کرده است. همچنین جین لوس میاییو، از مدیران سیاستگذاری عمومی دفتر مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد، با استناد به گزارش سالانه ۲۰۱۹ این نهاد بین‌المللی می‌گوید ایران در سال ۲۰۱۷ بیش از ۶۳۰ تن تریاک کشف کرده که حدود ۹۰ درصد از کل تریاکی است که در این سال در جهان کشف شده است. گرچه مواد مخدر فقط به تریاک و هروئین محدود نمی‌شود، اما آمارهای بین‌المللی مؤید این موضوع است که ایران نقش زیادی در جلوگیری از ورود موارد مخدر به اروپا را داشته است؛ اقدامی انسان‌دوستانه که هیچ‌گاه از سمت طرف مقابل از آن تقدیر نشده است.

گزارش کامل مهدی عبداللهی، دبیر گروه اقتصاد را در روزنامه فرهیختگان بخوانید.