قدیمی بودن تجهیزات پژوهشی در دانشگاه‌های کشور و عمر نزدیک به 3 دهه‌ای آن‌ها، نه‌تنها صدای پژوهشگران و محققان را بلند کرده بلکه به دلیل دقت پایین تجهیزات، بعضاً دلیلی برای سلب اعتبار از مقالات علمی کشور هم شده است. تجهیزاتی که به دلیل تداوم تحریم‌ها، جایگزین کردن‌شان نه‌تنها کار آسانی نیست، بلکه امکان دسترسی به تجهیزات نو هم به خصوص در حوزه‌های هایتک غیرممکن است. موضوعی که باعث شده تا تأمین برخی از تجهیزات مورد نیاز از طریق واسطه‌ها هم نیاز به هزینه‌کرد چند برابری داشته باشد. اهمیت تأمین زیرساخت‌های پژوهشی به حدی است که طی 12 سال گذشته، معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان رئیس‌جمهور با برگزاری نمایشگاه ایران‌ساخت، تلاش کرده بخشی از نیاز‌های داخل به تجهیزات دانشگاهی را برطرف کند؛ اما واقعیت آن است که نمی‌توان صرف اتکا به این نمایشگاه و یا شرکت‌های داخلی، انتظار رفع همه نیاز‌های داخل را داشت. موضوعی که البته مختص ایران هم نیست و عملاً هیچ کشوری نمی‌تواند چنین ادعایی را داشته باشد که امکان رفع همه نیاز‌هایش را در این زمینه دارد.

صمد نژاد‌ابراهیمی، مدیر‌کل دفتر سیاستگذاری و برنامه‌‌ریزی امور پژوهشی معتقد است تداوم این مسیر می‌تواند در آینده تبعات غیرقابل جبرانی را برای عرصه پژوهش به همراه داشته باشد. تبعاتی که وضعیت مرجعیت علمی کشور را هم تحت‌الشعاع قرار خواهد داد. آنچه بین صحبت‌های این مقام مسئول به چشم می‌خورد، آن است که باید رقمی به اندازه بودجه وزارت علوم را یکجا برای نوسازی تجهیزات آزمایشگاهی اختصاص دهیم تا شاید از این طریق بتوان بخشی از نیاز کشور به این حوزه را تأمین کرد. 

از نگاه شما زیرساخت‌های پژوهشی کشور به‌ویژه در عرصه دانشگاهی چه وضعیتی دارد؟ 
امروز زیرساخت‌های پژوهشی ما نیازمند بازسازی اساسی است و تزریق بودجه تجهیزات آزمایشگاهی که سال گذشته با همت وزیر وقت و معاون پژوهشی و همکاری ریاست محترم جمهوری و دفتر مقام‌معظم‌رهبری انجام شد، کمک کرد تنفسی را در این زمینه داشته باشیم. البته باید بگویم که آن 100 میلیون یورو هم به‌اصطلاح یوروی مبادله‌ای بوده؛ چراکه آن را با یوروی 30 هزار تومانی درنظر گرفتند و درمجموع سه‌هزار میلیارد تومان را برای این حوزه تخصیص داده بودند. بااین‌حال وزارت علوم از این مبلغ استفاده بهینه کرد، یعنی اولین کار مهمی که با این رقم صورت گرفت و جلوی بسیاری از تبعات آینده را با این کار گرفتیم، آن بود که بدهی به بانک‌های اطلاعاتی را پرداخت کردیم. قطعاً اگر ما از مسیر‌های غیرقانونی در این زمینه استفاده کنیم، فردا با تبعاتی برای کشور روبه‌رو می‌شویم که دیگر غیرقابل‌جبران است. به همین دلیل باید بگویم بهترین کاری که با این صورت گرفت آن بود که بدهی 10 ساله کشور به این بانک‌ها را پرداخت کردیم. حالا باید وزارت علوم دنبال تخصیص بودجه جداگانه‌ای باشد تا بانک‌های اطلاعاتی ما که برای 65 دانشگاه به‌صورت آزمایشی دوماهه وصل بودند، تمدید شود و برای یک‌سال یا دوسال آینده بتوانیم این ظرفیت را داشته باشیم. البته برای این کار نیازمند چندمیلیون دلاریم که قطعاً رقم بسیار بالایی خواهد بود. در این وضعیت باید وزارتین بهداشت و علوم و دانشگاه آزاد با یکدیگر کنسرسیومی را تشکیل دهند و اختلافات جزئی را کنار بگذاریم تا بتوانیم با همکاری هر سه بخش در این زمینه هم‌افزایی ایجاد کنیم. 

با توجه به اینکه اخیراً سه‌هزارمیلیارد تومان به این حوزه تخصیص پیدا کرده، روند طی‌شده درطول 10 سال گذشته را برای نوسازی تجهیزات و زیرساخت‌های پژوهشی در کشور چطور می‌بینید؟ 
واقعیت این است که درطول 10 سال گذشته به‌روزرسانی شاخصی در حوزه تجهیزات آزمایشگاهی در کشور صورت نگرفته بود و مسئله مهم‌تر اینکه حتی الان هم نمی‌توانیم خرید‌های مستقیمی را برای نوسازی تجهیزات داشته باشیم، درواقع با چالش‌های جدی در این زمینه روبه‌روییم. در حوزه زیرساخت ما نیازمند سرمایه‌گذاری واقعاً عظیمی‌ایم، یعنی شاید لازم باشد که مبلغی به اندازه تمام بودجه وزارت علوم را یک‌جا برای خرید تجهیزات هزینه کنیم و این کار هم لازم است. البته لازم به ذکر است که ما باید از شرکت‌های تولیدکننده تجهیزات آزمایشگاهی داخلی، به‌ویژه آن‌هایی که در نمایشگاه‌هایی مانند «ایران‌ساخت» حضور دارند، حمایت کنیم. این وظیفه ماست که از تولیدات داخلی پشتیبانی کنیم. با این حال، درکنار این حمایت، تأمین تجهیزات با فناوری پیشرفته از منابع خارجی نیز ضروری است تا نیاز‌های تخصصی و تکنولوژیکی را به‌طور کامل برآورده کنیم. 

سهم تجهیزات پژوهشی را در روند فعالیت‌های علمی کشور چطور می‌بینید؟ به‌روز نبودن این تجهیزات چه چالش‌هایی را برای نظام علمی ایجاد کرده است؟ 
یکی از مهم‌ترین تبعات این اتفاق این است که اگر داده‌های پژوهشی و تحقیقاتی ما درست و دقیق نباشد و با تجهیزات کالیبره انجام نشود، ممکن است تبعاتی مانند سلب اعتبار مقالات را به‌دنبال داشته باشد. متأسفانه امروز هم اکثر سلب اعتباراتی که داریم برای مشکلات فنی است که در تصاویر تحقیق صورت گرفته است. مثلاً عنوان می‌شود تصویر رزولوشن لازم را برای گرفتن نتیجه‌گیری صورت‌گرفته در پژوهش نداشته و به همین دلیل آن پژوهش سلب اعتبار می‌شود و این اتفاق بسیار مهمی است. البته ممکن است که چندین نفری هم تخلفاتی را انجام داده باشند اما براساس بررسی‌هایی که صورت‌گرفته، باید بگویم نزدیک به 20 تا 30 درصد از مشکلات ما تنها به‌خاطر تصاویر با کیفیت پایین است. دلیل این مسئله هم آن است که دسترسی پژوهشگران به تجهیزات های‌تک راحت نیست و عملاً باعث می‌شود تا بخشی از پژوهش‌های ما از لحاظ تکنیکی، دقت لازم را ندارد، یعنی چون در داده به دست آمده از این طریق شبهه ایجاد می‌شود؛ طبیعتاً از سوی سردبیر نشریات رد می‌شود. این مسئله مختص کشور ما هم نیست و در عرصه علمی، هرچه با شک همراه باشد، سردبیران آن پژوهش را نشان‌دار نموده و حذف می‌کنند؛ چراکه ممکن است نتیجه به‌دست‌آمده با داده کم‌اعتبار مشکلاتی را در روند علمی ایجاد کند و به همین دلیل آن‌ها ترجیح می‌دهند سلب‌اعتبار را برای پژوهش صورت‌گرفته اعلام کند. مابقی سلب اعتبارات را هم نباید به پای تخلف علمی گذاشت، بلکه بعضاً اشتباهات سهوی و عدم آگاهی آن‌ها برای رعایت برخی از نکات باعث می‌شود مقالات از اعتبار علمی آن‌ها سلب شود. درطول چندماه گذشته در چندین دانشگاه کارگاه‌های اخلاق در پژوهش را گذاشته و مدیران و معاونان پژوهشی را اجبار کرده‌ایم که این کارگاه‌ها باید برگزار شود تا جلوی این اتفاقات گرفته شود. 

متن کامل گزارش زهرا رمضانی، خبرنگار گروه دانشگاه را در روزنامه فرهیختگان بخوانید.