

به گزارش «فرهیختگان آنلاین»، روز جمعه، مقطع مهمی از مذاکرات ایران با اروپاییها در ایام بعد از خروج ترامپ از برجام بود. شاید بتوان آن را با توافق لوزان در جریان رسیدن به برجام در سال 94 قیاس کرد. خروجی مذاکرات وین بیانیه مهمی بود که در چند بند شرح کلی از توافق تنهایی را بیان کرده و تعهدات اروپایی را توضیح داده است. این بیانیه با وجود اینکه از سوی برخی رسانههای نزدیک به دولت مثبت تلقی شد و حتی گفتند اروپا با صدور این بیانیه در کنار ایران ایستاد، اما از جانب حسن روحانی ناامیدکننده توصیف شد. او در گفتوگو با صدراعظم آلمان گفته بود: «متاسفانه در بسته پیشنهادی ارائهشده راهکار عملیاتی و شیوه مشخصی برای ادامه همکاریها وجود نداشت و یکسری تعهدات کلی در حد بیانیههای سابق اتحادیه اروپا عنوان شده بود.»
این اظهارنظر البته به نوعی از سوی محمدجواد ظریف هم تکرار شد و با وجود اینکه رئیس دستگاه دیپلماسی قدری امیدوارانه به مذاکرات نگاه میکرد، اما گفت که تعهدات اروپاییها در بسته ارائهشده قابلاجراست، اما نه کافی است و نه دقیق.
«فرهیختگان» روز گذشته در گفتوگو با پنج تن از کارشناسان سیاست خارجی کلیات این بسته را مورد ارزیابی قرار داده و حالا در نوشتار دیگری بندهای تعهد اروپا را به صورت جزئیتر بررسی میکند.
یک بسیاری از کارشناسان معتقدند گفتوگو با اروپاییها در وین و آن چیزی که قرار شده تا یک ماه آینده به سرانجام قابلقبولی برسد، یکسری مذاکرات جدید بوده و از برجام هم از نظر حقوقی و هم اجرایی متفاوت است و از این رو میتواند نقطه ضعف مشترکی میان این مذاکرات و مذاکرات برجام وجود داشته باشد.
خیلیها پس از اعلام حصول توافق هستهای در تابستان 94 و چندی بعد از انتشار متن توافق، مهمترین نقطه ضعف آن را فقدان یک پشتوانه حقوقی لازم برای اجبار طرفین به اجرای تعهدات خود میدانستند و گزاره موید این حرف را هم عدم پایبندی آمریکا به تعهدات خود و نهایتا خروج از توافق میدانند؛ ایرادی که به نظر میرسد دقیقا به مذاکرات ایران با 1+4 هم وارد است و ظاهرا قرار نیست برای تعهدات اروپا معیار حقوقی مناسبی در نظر گرفته شود تا این کشورها هم نسبت به اجرای تعهدات خود سر باز نزنند و هم بعدا نتوانند یکطرفه و بدون هیچ هزینهای از توافق خارج شوند.
دو دیگر ایراد مهم تعهدات آمده در بیانیه روز جمعه اتحادیه اروپا که در سخنان رئیسجمهور و وزیر امور خارجه هم بیان شده بود، کلی و قابلتفسیر بودن این تعهدات است. این ایراد هم از قضا یکی از مهمترین ایرادات برجام بود که در گزارش کمیسیون ویژه هم با تاکید ذکر شده بود. در این متن همه تعهدات به صورت سرفصل بیان شده و فاقد هرگونه عدد و رقم است و از آنجا که وزیر امور خارجه فرانسه گفته بود که جرئیات چرایی آن تا نوامبر آینده قطعی نخواهد شد، به نظر میرسد این نقطه ضعف در جریان تحریمهای آتی آمریکا علیه ایران که در مردادماه برای مرتبه اول و آبان ماه در مرتبه دوم اعمال خواهد شد، ایران را متضرر خواهد کرد. برای مثال در بندی که گفته شده «حفظ و ارتقای کانالهای موثر مالی برای تعامل با ایران»، معلوم نیست که این رقم چقدر است و چه میزان افزایش خواهد یافت یا اینکه اصلا کانال مطرحشده شامل کدام مسیرها میشود.
سه نقل و انتقال پول و به عبارت دقیقتر همکاریهای بانکی میان ایران و کشورهای دیگر از دغدغههای تیم مذاکرهکننده چه در جریان برجام و چه در مذاکرات اخیر بوده است. همواره درگیریها میان ایران و مجموعه سوئیفت آنقدر بالا بوده که وزیر امور خارجه و دیگر مسئولان ایران بارها از بابت باز نشدن آن گلایه کردهاند. شاهد آن هم انتقاد از این نکته است که ایران همچنان باید برای برخی سفارتخانههای خود با چمدان پول ببرد و حتی کشورهای خارجی و آسیای شرقی نیز به همین روش برای سفارتهایشان در تهران پول میآورند. سفیر کره جنوبی این نکته را در جریان اجرای برجام مطرح کرده بود.
آنچنانکه در بخش رفع تحریمها و بعد موارد مربوط به تعهدات اروپا در برجام آمده بود، کشورهای عضو این اتحادیه متعهد شده بودند که اولا نقل و انتقالات مالی بین اشخاص و نهادهای اروپایی، از جمله موسسات مالی، و اشخاص و نهادهای ایرانی را برقرار کنند و ثانیا امکان فعالیتهای بانکی، شامل ایجاد روابط کارگزاری بانکی جدید و افتتاح شعب و بانکهای تابعه بانکهای ایرانی در قلمرو کشورهای عضو اتحادیه را به ایران بدهند؛ مسالهای که عدم اجرای آن همین پاییز گذشته مورد نقد محمدجواد ظریف قرار گرفت و گفت ایران حتی نتوانسته یک حساب بانکی در انگلیس باز کند.
حالا همین مساله عینا در توافق جدید هم تکرار شده؛ یعنی عبارات کلی «حفظ و ارتقای روابط اقتصادی در بخشهای گسترده با ایران» و «حفظ و ارتقای کانالهای موثر مالی برای تعامل با ایران» که یکی از دو مورد مطالبه اصلی ایران از اروپاییهاست مانند بندهای برجام تکرار شده و اجازه اقدام دقیق در آینده را از ایران خواهد گرفت.
این تفاسیر البته باید کنار این بند از تعهدات اروپاییها در برجام مدنظر قرار گیرد که آنها متعهد شده بودند: ارائه خدمات پیامرسانی مالی (از جمله سوئیفت) برای افراد و اشخاص حقوقی نامبرده در الحاقیه 1 پیوست 2 شامل بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران و موسسات مالی ایرانی را فعال سازند.
چهار ماجرای صادرات نفت برای ایران خط قرمز است و به عبارتی محل اصلی درگیری آمریکا با ایران. مایک پمپئو و دیگر دیپلماتهای آمریکایی سفرها و تماسهای خود با کشورهای مختلف را آغاز کردهاند تا خرید نفت از ایران را به صفر برسانند و در مقابل هم ایران هم از زبان رهبر انقلاب و هم از زبان رئیسجمهور گفته است که باید اروپاییها تدابیری اتخاذ کنند که ایران بتواند هر مقداری که خواست، از فروش نفت را در هر برههای داشته باشد؛ مسالهای که در بیانیه روز جمعه با عبارت «تداوم صادرات نفت و میعانات گازی و محصولات نفتی و پتروشیمی ایران» آمد و نشان داد که گمانهزنیها در مورد تضمین اروپا برای خرید حداقل یک میلیون بشکه نفت از ایران همچنان ثبت نشده و اگر هم در دستور کار قرار گرفته، باید بیشتر مورد مذاکره قرار گیرد.
این اتفاق البته در شرایطی رخ میدهد که اخبار غیررسمی میگویند علاوهبر اروپاییها کشورهایی مثل کره جنوبی و هند تحت تاثیر فشارهای آمریکا میخواهند خرید نفت خود از ایران را محدود کنند. این به معنی آن است که نیمی از صادرات 7/2 میلیون بشکهای ایران در روز مورد تهدید قرار گرفته است و اروپاییها حداقل باید در مورد این بخش اقدامات بازدارنده خود را آغاز کنند.
پنجم وقتی مرسک از ایران رفت، نشان مهمی برای شرکتهای بینالمللی و کشورهای خارجی درخصوص تبادل با ایران بود؛ شرکت بزرگی که در زمینه حملونقل و بیمه فعالیت میکرد و نبود آن پیام مهمی برای جهان بود و لذا باید به سرعت این فقدان جبران شود. در دوران تحریمهای آمریکا در سالهای 90 و 91 شرایط اما بهگونهای رقم خورد که ایران بسیاری از محمولهها را خود بیمه میکرد و از پرچم کشورهای دیگر برای انتقال نفت خود بهره میبرد. حالا اروپا تضمین داده که «تداوم رابطه حملونقل دریایی (ارتباط دریایی ار جمله کشتیرانی و بیمه)، ارتباط هوایی، زمینی و حملونقل ریلی» را در دستور کار خود بگذارد. ارزیابی این بند البته آنچنان دشوار نیست. چندی پیش در خبرها آمد که هواپیمای محمدجواد ظریف با عدم استقبال اروپاییها مواجه شده و لذا سوخترسانی به آن نه از طرق معمول که با پادرمیانی برخی مسئولان این کشور و حتی طبق برخی اخبار تاییدنشده از سوی ارتش این کشور صورت گرفته است. همین امر هم امروز شرایط را بهگونهای رقم زده که هرکسی با دیدن این بند بگوید سند اجرای آن چیست؟ چگونه و با چه میزانی این تعهد انجام میشود؟ این عهد چه مواردی را شامل میشود؟ و دهها سوال دیگر.
این گزینه البته وقتی بیشتر مورد توجه قرار میگیرد که بندهای برجام به میدان میآید و معلوم میشود که این تعهدات در آن توافق با تفصیل بیشتری بیان شده بود. در برجام و بند تعهدات اتحادیه اروپا آمده بود که آنها نسبت به موارد زیر متعهد هستند: واردات و حمل نفت، فرآوردههای نفتی، گاز و فرآوردههای پتروشیمی ایرانی؛ صادرات تجهیزات یا تکنولوژی کلیدی برای بخشهای نفت، گاز و پتروشیمی؛ سرمایهگذاری در حوزههای نفت و گاز و پتروشیمی؛ صادرات تجهیزات و تکنولوژی کلیدی صنایع دریایی؛ طراحی و ساخت کشتیهای باری و تانکرهای نفتی؛ ارائه خدمات پرچم و تعیین وضعیت (classification)؛ دسترسی به فرودگاههای اتحادیه اروپایی برای هواپیماهای باری ایرانی؛ تعهدات گستردهتری که ظاهرا در مذاکرات اخیر به صورت محدود مورد تاکید واقع شده و باید منتظر بود و دید در مذاکرات ماه آتی دستخوش تغییری میشوند یا خیر.
ششم در بندی از تعهدات اروپا در بیانیه روز جمعه آمده: «حمایت روشن و موثر از کنشگران در بخشهای اقتصادی که با ایران رابطه تجاری دارند، بهخصوص شرکتهای کوچک و متوسط که ستون فقرات بسیاری از اقتصادها محسوب میشوند.» حشمتا... فلاحتپیشه، سخنگوی کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس هفته گذشته در گفتوگو با «فرهیختگان» از اروپاییها و اینکه میگویند نمیتوانیم از شرکتهای خصوصی برای همکاری با ایران تضمینی بگیریم، انتقاد کرده و گفته بود: «باید شرایطی فراهم شود تا ایران بتواند از ظرفیت جایگزینی اروپا استفاده و با تحریمها مقابله کند. اروپاییها همه چیز را نباید به ملاحظات شرکتهای اروپایی واگذار کنند. این کار منافع ما را تامین نمیکند. از شرکتها، بنگاهها و بانکهایی که به قول خودشان کوچک هستند، باید حمایت کنند.» البته او که قاعدتا یک شب قبل از مذاکرات روز جمعه با اطلاع از بندهای بسته پیشنهادی این انتقاد را مطرح کرده بود، میدانست که اوضاع از چه قرار است، لذا به نظر میرسد فراهم نبودن سازوکار این حمایت همان انتقادمحوری رئیس کمیسیون امینت ملی مجلس باشد و با این حساب روی این بند هم نباید حساب جدی باز کرد و البته باید انتظار داشت تا در مذاکرات آتی اصلاح شود.
هفتم در آخرین قسمت از تعهدات جدی اروپا آمده: «حمایت از شرکتها در برابر پیامدهای خارجی تحریمهای آمریکا»؛ این مساله قبلا هم موضوع بحث بوده. اروپاییها در دهه 90 میلادی یک بار این اقدام را انجام داده و از شرکتهای این اتحادیه در قبال تحریمهای آمریکا علیه شرکای تجاری ایران و کوبا حمایت کرده بودند. آنها در چند ماه اخیر میگویند که میخواهند این قانون را دوباره اجرایی کنند؛ اظهارنظری که کارشناسان میگویند با پیچیده و گستردهتر شدن تحریمهای آمریکا کارآیی خود را از دست داده و قطعا دیگر موثر نیست.
در بند هشتم بیانیه روز جمعه در مورد این مساله هم توضیحی ارائه نشده و لذا بهعنوان دیگر نقطهضعف ماجرا باید آن را در نظر داشت و از دیپلماتهای کشورمان خواست که یافتن راه جدید برای مقابله با تحریمهای آمریکا را در مطالبات اصلی خود قرار دهند.
