فرهیختگان: روند تولیدات علمی کشور برای نخستین بار در سال ۲۰۲۳ پس از تجربه صعودهای چشمگیری که ناظران جهانی را هم انگشت به دهان واداشته بود، کاهشی شد. زنگ خطری که البته از مدت‌ها قبل به صدا درآمده بود، بالاخره سال میلادی گذشته خود را نشان داد.

در خصوص تولیدات علمی، نگاه‌های متفاوتی در کشور وجود دارد؛ برخی معتقدند دوران نگاه‌های کمی به پایان رسیده و باید از اینجا به بعد با حفظ شرایط فعلی به کیفیت بپردازیم. برخی هم مانند معاون پژوهشی وزیر علوم معتقد هستند که راه برای رشد علمی ایران باز است؛ هرچند با تداوم حمایت‌های کم‌رمق سال‌های اخیر، از دست دادن همین جایگاه هم چندان دور از ذهن نیست. پیمان صالحی، چهره نام‌آشنای عرصه پژوهش کشور، از عوامل مختلفی گفت که در روند افت و خیز تولیدات علمی کشور مؤثر هستند.

او که به قول خودش ۲۸ سال است در دانشگاه مو سپید کرده و تجربیاتی از معاونت پژوهش و فناوری دانشگاه شهید بهشتی تا ریاست مرکز طرح‌های کلان ملی فناوری و معاونت نوآوری و تجاری‌سازی فناوری معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری دارد، کلیدی‌ترین مسئله را در تغییر وضعیت فعلی، مسائل مالی عنوان می‌کند. آسیب‌شناسی این استاد برجسته را می‌توانید در مشروح گفت‌وگو از نظر بگذرانید.

پس از فراخوان نهضت نرم‌افزاری در دهه ۸۰، رشد چشم‌گیر تولیدات علمی را تجربه کردیم. روندی که تا اواخر دهه ۹۰ با کمی افت و خیز ادامه یافت، اما در سال‌های اخیر به‌نظر می‌رسد متزلزل شده است. در حال حاضر دو نگاه نسبت به کمیت مستندات علمی‌مان دیده می‌شود. یک نگاه معتقد است توان تولیدات علمی ما در حوزه مقالات بیش از تعداد کنونی است و در مقابل نگاهی مطرح است که می‌گوید سقف تولیدات ما همین مرز فعلی، حدود ۷۸ هزار مقاله مانند سال ۲۰۲۳ است و باید از الان به کیفی‌تر شدن تولیدات‌مان توجه کنیم. نگاه شما چیست؟ فکر می‌کنید اگر قرار باشد یک نگاهی رو به آینده طراحی کنیم، در چه مسیری باید گام برداریم؟
موضوع خوبی را مطرح کردید. چون موضوع اصلی گفت‌وگوی ما ابلاغ سیاست‌های مقام‌معظم‌رهبری است، من اشاره کنم به این سیاست‌های کلی که در بخش اولش، جهاد مستمر علمی با هدف کسب مرجعیت علمی و فناوری در جهان، تولید علم و توسعه نوآوری و نظریه‌پردازی، ارتقای جایگاه جهانی کشور در علم و فناوری و موضوعات اینچنینی مثل توصیه علوم پایه و تحقیقات بنیادی آمده است. این‌ها همه دستورات مقام‌معظم‌رهبری بوده و ۲۸ سال است که من در پژوهش و فناوری مسئولیت اجرایی دارم و با این ابلاغیه‌ها زندگی کردیم. این‌ها دستور مقام‌معظم‌رهبری است و باید اجرا شود. خوشبختانه یک بخش از آن اجرا شده است و خب بخش‌هایی از آن هم اجرا نشده است.

نگاه من به آن مدل اولیه شما نزدیک‌تر است. یک آمار حدودی بدهم؛ ما ۸۲ هزار هیئت علمی رسمی داریم. آقای دکتر مخبر (رئیس فرهنگستان علوم) عدد ۱۰۰ هزار نفر را ذکر می‌کنند که گاهی بعضی‌ها هم استفاده می‌کنند؛ آن عدد شامل قراردادی و حق‌التدریس و این‌ها می‌شود. پس ما یک ظرفیت ۸۰ تا ۱۰۰ هزار تایی هیئت علمی داریم. یعنی شما فرمودید ۷۸ هزار مقاله در سال ۲۰۲۳، ما هنوز به سرانه یک نرسیده‌ایم. پس ظرفیت ما خیلی بیشتر از این حرف‌ها است.

یعنی ظرفیت ما از سرانه یک بیشتر است. اگرچه مقالات داخلی استحضار دارید که یک هزار و ۶۰۰ مجله داخلی داریم و حدود ۴۰ و خرده‌ای هزار مقاله داخلی هم در سال منتشر می‌شود. نظر من این است که ظرفیت ما بیشتر است. شاید استحضار دارید من در اولین جلسه‌ای که بعد از شهادت آقای رئیسی بود در شورای انقلاب فرهنگی، گزارشی مفصلی از وضعیت علمی و فناوری در کشور دادم که پاسخ خیلی از موضوعاتی که شما مطرح کردید در آن گزارش من بود. الان بحث ما این است که اصلاً این مقالات به چه درد می‌خورد؟ این سوال هنوز در خیلی جاها هست. ما مطالعات بسیار زیادی کردیم، مثلاً توسط مرکز تحقیقات سیاست‌های علمی کشور و روندی که در کشورهای مختلف در ارتباط مستقیمی که بین تولیدات علمی‌شان و خروجی‌های فناوری‌شان و وضعیت اقتصادی‌شان طی کردند، بررسی شده است.

اعتقاد ما این است که سطوح توسعه فناوری، سطوح آمادگی فناوری به شدت واقعی و پیوسته هستند. سطوح آمادگی فناوری یک و دو و سه‌اش می‌شود تولیدات علمی و بعدش می‌شود مالکیت فکری، بعدش هم می‌شود شرکت دانش‌بنیان و بازار. اگر این ستون‌ها مال خودتان نباشد، ستون TRL های یک و دو و سه، نمی‌توانید خانه فناوری‌تان را بنا کنید. ما امسال در چه سالی هستیم؟ باید رشد تولید داشته باشیم دیگر! پارسال هم رشد تولید بود. رشد تولید یعنی چی؟ رشد تولید یعنی بازار، محصول، تجارت. این جور که ما فهمیدیم، رشد تولید وضع اقتصادی است. پس رشد تولید واقعی مبتنی بر دانش بومی اگر می‌خواهید، باید به TRL های یک و دو و سه نگاه کنید. بنابراین ما اصلاً مقاله چاپ نمی‌کنیم که مقاله چاپ کرده باشیم.

شاید روزهای اول خیلی‌ها در این قضیه را نمی‌دانستند. ولی ما الان می‌دانیم و اتفاقاً در گزارشی که من دادم، خیلی جالب است، در حوزه‌های تولیدی که ما خیلی خوب عمل کردیم، در آن حوزه‌ها در تولید علمش هم قوی هستیم؛ در سلول‌های بنیادی، در بیوتکنولوژی، در نانوتکنولوژی، در دارو، در تجهیزات پزشکی، ما الان خیلی این حوزه‌ها را داریم که مقاله چاپ می‌کنیم. من اعتقاد دارم مقاله یک ارتباط مستقیم وجود دارد. بعضی از کشورها به آن می‌گویند قانون هزار، یعنی می‌گویند ۱۰ هزار تا مقاله می‌شود هزار تا تحقیقات بنیادین، ۱۰۰ تا می‌شود پایلوت، تا برسید به یک محصول بومی. پس ببینید توجه ما به مقاله، علاوه بر دستورات مقام‌معظم‌رهبری که ایشان هم بر اساس همین چشم‌انداز این‌ها را پیشنهاد کردند. مقام‌معظم‌رهبری همیشه ده‌ها سال از ما جلوتر هستند، تیم فعال دارند و بالاخره این‌ها را بررسی می‌کنند.

هنوز هم ایشان تأکید می‌کنند، موردی که ایشان گفتند برای ارتقاء فشار روی مقاله نیاورید، نه اینکه مقاله چاپ نکنید، گفتند برای ارتقاء ملت را گیر مقاله نیندازید، بگذارید بروند کارهای دیگر کنند، وگرنه نافی آن بحث‌های قبلی‌شان نیست. بنابراین ظرفیت ما خیلی بیشتر از این است. چشم‌اندازی که برنامه هفتم اعلام کرده، بالاخره برنامه هفتم قانون است و گفته آخر برنامه رتبه چهاردهم باشیم. بالاخره قانون را می‌نویسیم و اجرا می‌کنیم.

ما مرتب داریم در رتبه‌های ۱۵ و ۱۶ می‌رویم و می‌آییم. پس ما الان چند سالی است مسطح شده‌ایم. شش، هفت سال است که ما داریم در ۱۵ و ۱۶ و ۱۷ مسطح می‌شویم. من نمی‌گویم فاجعه‌ای اتفاق افتاده، ولی دلایل و عارضه‌های آن را هم می‌دانیم در کشور چیست. من هشت سال در اکوسیستم فناوری بودم و شما هر جای TRL را بگویید، من بالاخره یک جایی‌اش بوده‌ام. یعنی می‌دانم در شرکت دانش‌بنیان چه اتفاقی می‌افتد. می‌دانم شرکت‌های دانش‌بنیان ما، دانش‌بنیان‌های واقعی ما بر اساس مطالعاتی که در کشور بوده، دارند کار می‌کنند. دفتر ارتباط با صنعت دانشگاه هم که ذیل حوزه خودم است و دارم می‌بینم. یعنی من کاملاً اعتقاد دارم، بدون حرفی و توهمی که این‌ها نسبت مستقیم با هم دارند. جایگاه ما خیلی بیشتر از این‌هاست. به سبد یک بین‌المللی هنوز نرسیده‌ایم و ظرفیتش را داریم.

برخی می‌گویند تعدادی از اساتید ما در حوزه معارف مشغول به فعالیت‌اند، بعضی دیگر در حوزه علوم انسانی هستند و بعید است در روند رشد بتوانند تأثیرگذاری داشته باشند. معتقدند اگر این موارد را در نظر بگیریم، توان ما در حوزه‌های قابل رقابت بیشتر از این نیست.
اتفاقاً من می‌خواستم به اینجا برسم! اتفاقاً نقطه ضعف ما در سطح بین‌الملل در همین حوزه علوم انسانی است. من می‌گویم که در مهندسی، کشاورزی، پزشکی و علوم پایه وضع‌مان خوب است، بهتر از این هم می‌تواند باشد، ولی مثلاً ما در شیمی اگر پانزدهم هستیم، این پانزدهم را می‌توانیم چهاردهم کنیم. اگر در نانو مثلاً چهارم یا پنجم هستیم، همین را حفظ کنیم. می‌دانید در تمام کشورهای پیشرفته بیشترین مقالات برای حوزه پزشکی است، ایران هم همین طور است، منتها در آنجا دومی و سومی‌اش علوم انسانی و اجتماعی است، اما علوم انسانی و اجتماعی ما می‌رود آن پایین‌ها. اتفاقاً موضوع همین است که این دغدغه من در این سال‌ها بوده و یک کارهایی هم کرده‌ایم. ما چرا نباید در حوزه علوم انسانی و اجتماعی در سطح بین‌الملل وجود داشته باشیم؟

از یک هزار و ۶۰۰ مجله مورد تأیید وزارت علوم، ۹۰۰ تای آن علوم انسانی و اجتماعی است، پس ظرفیت را می‌بینید؟ ظرفیت داخلی ۹۰۰ از یک هزار و ۶۰۰ ما علوم انسانی و اجتماعی داریم. جنس علوم انسانی و اجتماعی چیست؟ جنس‌اش تاریخ است، فرهنگ است، اعتقادات است، نظریه‌پردازی و علوم روانشناسی است. مشکلات تمام دنیا این‌هاست. مشکلات کشور ما هم همین‌هاست. فارسی هم که بنویسید هیچ‌کس نمی‌خواند، خیالتان راحت! فعلاً. حالا به زبان فارسی هم می‌رسم. بنابراین شما باید اثرتان را در استخر علم جهانی افزایش دهید. یعنی مثلاً ما یک درصد جمعیت دنیا را داریم و الان ۲ درصد تولید علم می‌کنیم، ولی روی گردن علوم پزشکی و علوم پایه و فنی است. اتفاقاً ظرفیت نهفته و به فعلیت نرسیده ما علوم انسانی و اجتماعی است که من همه سال‌ها دنبال این قضیه بودم.

خیلی مهم است. ما چندین بررسی کردیم که من در شورای عالی انقلاب فرهنگی ارائه کردم. اسلام دغدغه کشورهای اسلامی و ماست دیگر. ما گزارش دادیم، کلمه کلیدی «اسلام» را جست‌وجو کنید -من دارم راجع‌به مجلات علمی صحبت می‌کنم، اصلاً به تلویزیون و رادیو و فضای مجازی کار ندارم- مقاله علمی منتشر شده در یک نشریه‌ای که داوری شده، بیشترین مقاله در حوزه اسلام با اختلاف چند ده‌هزاری را آمریکا دارد. بعد می‌آید پایین انگلستان و کشورهای دیگر، ما آن آخرها هستیم. حتی قطر با این نسبت جمعیتی بیشتر از ما تولید کرده است. بروید ببینید رژیم اشغالگر قدس چقدر است. کیبورد فلسطین را بزنید. بیشترین مقاله اول فلسطین و بعد اسرائیل است. ما این ته این لیست هستیم.

اصول دیگر اعتقاد ما، حضرت ولی عصر؛ امام زمان که مال خودمان است! بروید ببینید ایرانی‌ها چقدر راجع به حضرت ولی عصر نوشتند. من به شما می‌گویم در سطح بین‌المللی اگر شما کار نکنید، نشسته‌اید «خود گویی و خود خندی!» اگر ما این جرم بحرانی را نتوانیم به بازار بین‌الملل ببریم، نمی‌توانیم از اعتقاداتمان دفاع کنیم. الان ببینید در دانشگاه‌های مختلف در روانشناسی چه درس می‌دهند؟ الان مبانی درمانی روانشناسی در دنیا بر اساس اعتقادات فروید است. اصلاً اعتقاد و دین و مذهب و انسانیت در آن نیست، تمام مسائل جنسی است.

ما چه زمانی رفته‌ایم اثر گذاشته‌ایم که روانشناسی یک چیزهای دیگر هم است! خب باید بروید و بکنید! بروید در کتاب‌های دنیا ببینید که چقدر مسلمانان و دانشمندان ایرانی روی روانشناسی دنیا تأثیر گذاشته‌اند؟! اتفاقاً پتانسیل نهفته ما در علوم انسانی است. ما در این سال‌ها نهضت نمایه‌سازی راه انداختیم. دو حالت داشتیم. اولاً ما حمایت ویژه کردیم که مجلات بین‌المللی جدید در حوزه‌های علوم انسانی به زبان خارجی چاپ کنیم. برای اولین بار در تاریخ ایران، ما دو مجله در حوزه قرآن به زبان انگلیسی چاپ کردیم. این خیلی مهم است. در حکمت و فلسفه سه مجله سه‌زبانه داریم در مؤسسه حکمت است، این‌ها را ما حمایت کردیم.

در نمایه‌سازی ما تا ابتدای دولت سیزدهم ۱۰۱ مجله را داشتیم، وزارت علوم الان ۷۲ تا اضافه کرده با سیاست‌های تشویقی. برای سردبیران و مدیران مسئول پایه تشویقی و جایزه مالی گذاشتیم. برای مجلات فارسی که نمایه اسکوپوس می‌گیرند ۵۰۰ میلیون تومان حمایت می‌کنیم. برای مجلات انگلیسی ۳۰۰ میلیون. برای تمام مجلات اسکوپوس قبلی که برای وزارت علوم و انجمن هستند ۲۰۰ میلیون هر سال می‌دهیم. پس داریم با این حمایت‌ها تشویق می‌کنیم. اتفاقات خوب چیست؟ در این ۷۲ مجله جدید ۱۴ هزار مقاله در آنها چاپ شده است.

من یک گزارشی دیدم که از تمام دنیا دارند برای مجلات ما مقاله می‌فرستند. این خیلی مهم است. وقتی شما می‌خواهید مرجع علمی شوید، باید فرمان دست خودتان باشد. بندی دیگری در سیاست‌های کلی وجود دارد که شما خودتان مرجع این قضایا بشوید. تبدیل ایران به مرکز ثبت مقالات علمی. یعنی این‌ها را گذاشته‌ایم جلویمان و همه را در این ۱۰ سال داریم بند به بند پیش می‌رویم. چون می‌دانیم این‌ها کاملاً بر اساس مطالعات دقیق انجام شده است. این را هم اضافه کنم، خوشحالیم آن چیزهایی که نمایه کردیم ۳۱ درصدش فارسی است. آن بحث زبان فارسی را ما جدی داریم پیگیری می‌کنیم. من که می‌گویم الان انگلیسی چاپ کنیم، نافی بحث من در فارسی نیست. ما از این طرف رفته‌ایم در DOAJ که برای ما پیش‌نیاز است. در سه سال گذشته ۲۵۰ مجله ما در DOAJ رفته‌اند، در آن‌هایی که دسترسی آزاد هستند. ایران در DOAJ سه سال پیش نهم بودیم، الان شدیم ششم و زبان فارسی یازدهم بوده، الان نهم شده است. پس ما آن‌ها را هم داشته باشیم.

متن کامل گزارش گروه دانشگاه را در روزنامه فرهیختگان بخوانید.