
تحولات سریع و عمیق در نظام بینالمللی در سالهای اخیر، بسیاری از کشورها را به تجدید نظر در رویکردهای سیاست خارجی خود واداشته است. هند، بهعنوان دومین کشور پرجمعیت و یکی از پنج اقتصاد برتر جهان، با بهرهگیری از دیپلماسی مجرب، به تطبیق سیاستهای خود با این تحولات جدید پرداخته است.
دکترین جدید سیاست خارجی هند چیست؟

میراحمدرضا مشرف، پژوهشگر مسائل بینالملل: تحولات نظام بینالمللی در سالهای اخیر به قدری پرشتاب و توام با دگرگونیهای عمیق بوده که بسیاری از کشورها را به تجدید نظر اساسی در رویکردها و برنامههای کوتاهمدت و درازمدت در عرصه سیاست خارجی ناگزیر کرده است. هند در جایگاه دومین کشور پرجمعیت جهان، یکی از 5 اقتصاد برتر دنیا و صاحب بزرگترین نظام سیاسی دموکراتیک جهان؛ یکی از کشورهایی است که با توجه به تاثیرپذیری عمیق از مجموعه تحولات بینالمللی از یکسو و برخورداری از مجموعه دستگاه دیپلماسی مجرب و کارآمد از سوی دیگر، پیش و بیش از همه به تطبیق سیاست خارجی و رویکردهای حاکم بر آن با تحولات جدید بینالمللی باور دارد و میاندیشد. بر همین اساس «سرجان شاه» تحلیلگر هندی اخیرا مقالهای را در روزنامه معتبر ایندیناکسپرس هند منتشر کرده که در آن بر دکترین جدید سیاست خارجی هند و چشمانداز آن با توجه به آینده تحولات بینالمللی، تاکید و توجه شده است.
عدم تعهد؛ بستری برای دوری هند از چالشهای بینالمللی
اکنون یک دهه از حاکمیت نارندرا مودی در هند میگذرد و در این مدت تقریبا هیچ ناظری در عرصه سیاست بینالملل نیست که متوجه تغییر تدریجی و البته شتابان هند نهفقط در جایگاه بینالمللی، بلکه در وضعیت درونی آن نشده باشد. در تحلیل سیاست خارجی باید، هم آنچه که یک ملت انجام میدهد و هم عملکرد دیپلماتها را در نظر گرفت. همیشه این قدرتهای بزرگ عصر خودشانند که چهارچوبها و روایتهایی را تعریف میکنند که درنهایت همه اقدامات و تصمیمها براساس آنها قابل رویت است. گاهی اوقات قدرتهای بزرگ به صراحت های سیاسی خود را منتشر میکنند؛ ایالات متحده یک دکترین مونرو در قرن نوزدهم و یک دکترین ویلسون در طول جنگ جهانی اول و پس از آن ارائه کرد. از بسیاری جهات، هنری کسینجر و رونالد ریگان نیز هر یک دکترینهای خود را به سیاست خارجی ایالات متحده وارد کردند. از سوی دیگر میتوان «دکترین برژنف» اتحاد جماهیر شوروی در اوج دوران جنگ سرد و دکترین «عدم تعهد» خودمان در دوران نهرو را مورد یادآوری قرار داد.
عدم تعهد بهعنوان یک محصول دوران پس از استقلال، هم ظرفیتهای ما بهعنوان یک ملت و هم آرمانگرایی ایدئولوژیک ما را شامل میشد. ما کشور فقیری بودیم که از نظر ژئوپلیتیکی توانایی کمی برای پیگیری فعالانه نتایج داشتیم و در طول جنگ سرد از شفافیت ایدئولوژیکی لازم برای متعهد شدن به یک سیستم یکپارچه برخوردار نبودیم. نتیجهای که با برچسب عدم تعهد شناخته میشود، بیش از هر چیز دیگری برای به حداقل رساندن اثرات نامطلوب رویدادهای ژئوپلیتیکی بر توانایی ما برای گذراندن فرایند مشقتبار توسعه اجتماعی- اقتصادی و سیاسی داخلی طراحی شد. درواقع ما میخواستیم به جای آنکه به چیز خاصی برسیم، از دردسر دوری کنیم.
جدید مودی- جایشنکار؛ تعهد چندجانبه
عدم تعهد از بسیاری جهات بهعنوان یک ویژگی ضمنی سیاست خارجی هند در دهههای پس از جنگ سرد باقی مانده است. با این حال با انتقال میراث همکاری امنیتی ما با اتحاد جماهیر شوروی به فدراسیون جدید روسیه و درحالیکه دیاسپورا[جامعه اقلیتهای هندی مقیم جهان غرب] و پیوندهای اقتصادی ما با غرب همچنان تقویت میشود، منطق روابط هند در دو طرف این طیف ژئوپلیتیکی، کماکان زیر سوال رفته است؛ موردی که از زمان حمله به اوکراین در سال 2022، بیشتر از هر زمان دیگری احساس میشود.
در شرایطی که در زمان نخستوزیر مودی، بسیاری شاهد تداومِ بیشتر از تغییر در این موضع بودهاند، برخی از تعاملات ژئوپلیتیک اخیر هند احتمالا ایجاد یک « جایشنکار-مودی» جدید را به نمایش گذاشته است. از وزیر خارجه ما چنین نقل شده است: «جهان چندقطبی مستلزم استراتژی با مسیرهای چندگانه و تعهد چندجانبه از سوی هند است...» در اینجا «عدم تعهد» با «تعهد چندجانبه» جایگزین شده است. جایشانکار به صراحت چشمانداز جدیدی را برای تعامل ما با جهان ارائه کرده است؛ بهویژه در سفر اخیر خود به ایالات متحده و در جایی که در جریان یک تعامل طولانی، در مورد اینکه چگونه هند میتواند امیدوار باشد که همهچیز به همه مردم تعلق داشته باشد، تحت فشار قرار گرفت. در آن جا جایشنکار با کنایه گفت ما قصد داریم خودمان را وقف همه مردم کنیم. منظور او این بود که ما صرفا منافع نداریم، بلکه ارزشهایی نیز داریم و هر دو در نحوه برخورد ما با کشورها و موقعیتها اهمیت خواهند داشت.
احتمالا تمایز کلیدی بین عدم تعهد در آن زمان و تعهد چندجانبه کنونی در این نیست که هند به یک کشور یا گروهی از ملتها نزدیکتر یا دورتر باشد، بلکه تفاوت در نحوه تعامل هند با همه ملتهاست. در توضیح این امر باید گفت برخلاف اینکه بخواهیم سرمان را پایین نگه داریم و امیدوار باشیم که هیچ رویداد ژئوپلیتیکی ما را مورد آسیب قرار ندهد، اکنون بهطور فعال دیدگاهی آیندهنگر درباره تعامل جهانی شکل میدهیم و نتایجی را در راستای منافع ملی دنبال میکنیم. این نشاندهنده جدیت در تلاش و در دسترس بودن ظرفیتی است که میتوان از آن برای ایجاد چنین نتایجی استفاده کرد.
درواقع ما اینجاییم تا بازی کنیم. بهعنوان مثال معادله هند- روسیه، ایران- اسرائیل و ایالات متحده- کانادا را در نظر بگیرید. هند در چند سال گذشته بهطور همزمان موضعی ضدجنگ اتخاذ کرده و در عین حال نه روسیه و نه اسرائیل را کاملا محکوم نکرده است. نفت خام روسیه را با قیمتهای پرمنفعت خریداری کرده و در عین حال تجهیزات پیشرفته دفاعی ایالات متحده را نیز به دست آورده است. دولت هند به یک برنامه ترور در کانادا و ایالات متحده متهم شده و با هر یک بهطور کاملا متفاوتی برخورد میکند. این کشور به بحث در مورد بندر هند در ایران[چابهار] ادامه داده و در عین حال از حق اسرائیل برای پاسخگویی در غزه حمایت میکند. از یک منظر هند براساس محاسبات امروزی در موقعیت ژئوپلیتیکی مطلوبی قرار دارد، بهطوریکه به نظر میرسد همه طرفها بهطور ضمنی رویکرد عملگرایانهاش را پذیرفتهاند.
دکترین جدید تا چه زمانی پاسخگوست؟
آزمون کلیدی در اینجاست که آیا هند از فضای باز تازه کشف شده خود برای دنبال کردن علایق عریان استفاده میکند یا اینکه هرچه دکترین میگوید باید آن گونه باشد، برقرار است: یک موضع اخلاقی و یک موضع منطقی. آیا در شرایطی که دیپلماتهای هندی و دیگر سخنگویان تحت فشار قرار میگیرند، میتوانند روایتی را ارائه دهند که ارزشهای هند را در همان سطحی که بازتابدهنده منافع کشور است، انعکاس دهند؟
این سنجش دکترین جدید درنهایت تا زمانی اعمال میشود که این روند با دردسر مواجه شده و زمینه افول چندقطبی نوظهور به شکل جدیدی از دوقطبی یا جنگ سرد دوم فراهم شود. با توجه به اینکه دکترین جایشنکار – مودی به مشارکت عمیق با کشورها در راستای منافع یا ارزشهای مشترک یا هر دوی آنها اجازه میدهد، با این حال به نظر میرسد از اتحادهای صریح اجتناب میکند و با این شرایط ممکن است زمانی فرا برسد که دست هند برای چنین اقدامی بسته باشد. اگر درستی فرضیه جایشنکار درباره آینده چندقطبی ثابت شود، رویکرد فعلی میتواند به هند کمک کند؛ در غیر این صورت باید به یاد داشته باشیم که نمیتوانیم هم کیک خود را بخوریم و هم آن را داشته باشیم.
