سوم دسامبر در تقویم جهانی روزی است که به ما یادآوری می‌کند با وجود شعار «معلولیت محدودیت نیست» اما این قشر تا چه اندازه مشکل دارند. از حرکت در خیابان‌ها گرفته تا کسب و کار و درآمد‌های زندگی و ادامه تحصیلشان! کم نبودند افراد معلولی که عطای تحصیل را به لقایش بخشیده‌اند و ترجیح داده‌اند در خانه بمانند تا با مشکلاتی مثل شهریه و نبود امکانات مناسب برای تحصیلشان رو‌به‌رو شوند.
این در حالی است که بر اساس اصل سی‌ام قوانین جمهوری اسلامی ایران، حق ادامه تحصیل برای افراد معلول به رسمیت شناخته شده و این قانون به حق تحصیل «همه ملت» تأکید کرده و افراد دارای معلولیت نیز شامل «همه ملت» می‌شوند. دانشگاه‌ها هم تلاش کرده‌اند تا فضا‌های فیزیکی را برای پذیرش این دست از دانشجویان مناسب‌سازی کنند و یا تخفیف‌های شهریه‌ای برای آن‌ها در نظر بگیرند چون بی‌شک، پیدا کردن شغل مناسب نیز برای این افراد شاید چندان کار راحتی نباشد.
به طور مثال بسیاری از دانشگاه‌ها زیرساخت‌های قابل دسترسی را برای این دست از افراد فراهم کرده‌اند تا مطمئن شوند ساختمان‌های پردیس، کلاس‌های درس، خوابگاه‌ها و سایر امکانات برای آن‌ها مناسب است. زیرساخت‌هایی مثل رمپ‌ها، آسانسور‌ها، سرویس‌های بهداشتی مناسب برای ویلچر و پارکینگ‌های قابل دسترس. حتی در بسیاری از دانشگاه‌های جهان کتاب‌های درسی و مطالب خواندنی در قالب‌هایی مانند بریل، صوتی یا فرمت‌های دیجیتال برای دانشجویان دارای اختلالات بینایی یا ناتوانی‌های یادگیری ارائه داده‌اند.
یکی از این دانشگاه‌هایی که در سال‌های اخیر تلاش کرده در این حوزه حرفی برای گفتن داشته باشد دانشگاه آزاد اسلامی است که علاوه بر کمک‌های معمول برای پذیرش این دست از دانشجویان، حتی یک واحد دانشگاهی نیز برای آن‌ها تأسیس کرده است، دانشگاهی که به نام «فرشتگان» معروف است. در این گزارش تلاش کرده‌ایم تا مرور کوتاهی بر اقدامات دانشگاه آزاد طی سال‌های اخیر برای دانشجویان معلول داشته باشیم که در ادامه می‌خوانید. 

«فرشتگان» یک دانشگاه خاص برای دانشجویان خاص
اینجا یک دانشگاه خاص است با دانشجویان خاص! از نامش هم مشخص است. سال‌ها بود که جای خالی یک دانشگاه برای تحصیل معلولان به وضوح احساس می‌شد. تقریباً از سال 1319 که یک مدرسه در تهران توسط مرحوم باغچه‌بان برای دانشجویان ناشنوا راه‌اندازی شده بود، تا سال 1398، دیگر هیچ دانشگاهی در این حوزه تأسیس نشده بود.
بهمن سال 1398 را می‌توان روز تولد دانشگاه «فرشتگان» دانست. همان روزی که امید را در دل این قشر از جامعه زنده کرد که می‌توانند در دانشگاهی تحصیل کنند که از صفر تا صد برای آن‌ها مناسب‌سازی شده است. از بحث آموزش گرفته تا حتی مناسب‌سازی فضا‌های فیزیکی. البته مناسب‌سازی فقط به جنبه فیزیکی یعنی ساخت‌وساز دانشگاه مربوط نمی‌شود، بلکه آموزش نیز در این دانشگاه مختص این افراد است.
حالا نزدیک‌ به پنج سال از فعالیت این واحد دانشگاهی می‌گذرد و دانشجویانی که در سال اول فعالیت این واحد دانشگاهی در آن پذیرفته شده‌اند، فارغ‌التحصیل می‌شوند. فعالیت پذیرش دانشجو در دانشگاه فرشتگان از مهرماه سال 1399 آغاز شد و حدود 70 دانشجو در آن پذیرش شدند و در همان ابتدا کار خود را با 11 رشته آغاز کرد، اما اکنون حدود 400 دانشجو اعم از دانشجویان ناشنوا، شنوا و جسمی- حرکتی در 23 رشته تحصیلی در مقاطع کاردانی (5 رشته)، کارشناسی (14 رشته) و کارشناسی‌ارشد (4 رشته) مشغول به تحصیلند. البته دامنه فعالیت این دانشگاه ابتدا دانشجویان کم‌شنوا و ناشنوا بود، اما حالا به سایر حوزه‌ها گسترش یافته و دانشجویان دارای معلولیت حرکتی و هم دانشجویان نابینا و کم‌بینا نیز در این دانشگاه پذیرش می‌شوند. البته ترکیب دانشجویان در این واحد حدود 60 درصد از جامعه دارای معلولیت و حدود 40 درصد نیز از جامعه بدون معلولیت است.
نکته مهمی که باید به آن اشاره کرد وجود برخی از رشته‌هاست که فقط در دانشگاه واحد فرشتگان ارائه می‌شوند. درواقع ویژه این دانشگاه تعریف شده‌اند؛ یکی از این رشته‌ها، رشته زبان اشاره ایرانی در مقطع کاردانی و کارشناسی است که در ایران فقط در واحد بین‌الملل فرشتگان ارائه می‌شود که به تصویب وزارت علوم نیز رسیده است. یکی دیگر از رشته‌هایی که فقط در واحد فرشتگان ارائه می‌شود رشته زبان‌شناسی ناشنوایی در مقطع کارشناسی‌ارشد است که این رشته نیز فقط در واحد فرشتگان ارائه می‌شود و دانشجویانی که پیشینه کارشناسی زبان‌شناسی دارند در این رشته تحصیل می‌کنند و با موضوعات مختلفی از زبان‌شناسی، مطالعات ناشنوایان، جامعه‌شناسی زبان و آموزش و روانشناسی زبان اشاره و دیگر مسائل ناشنوایان آشنا و در این حوزه پژوهش می‌کنند. واحد فرشتگان فقط به تحصیل دانشجویانش فکر نمی‌کند بلکه تلاش دارد تا آینده شغلی آن‌ها را نیز تضمین کند.
به طور مثال با برخی از نهاد‌های مردم‌نهاد ارتباط گرفته شده تا فضایی برای رشته‌هایی که دانشجویان در آن تحصیل می‌کنند و نیاز به شغل استخدامی دارند را فراهم کنند. بسیاری از رشته‌ها نیز طوری انتخاب شده‌اند تا دانشجویان بتوانند خوداشتغالی داشته باشند؛ مثلاً فارغ‌التحصیلان رشته‌های طراحی و ساخت طلا و جواهر. شاید این افراد توسط هیچ نهاد دولتی استخدام نشوند، اما می‌توانند در کارگاه‌های بخش خصوصی جذب شوند یا خودشان کارگاهی ایجاد کنند. با این اوصاف اگر بگوییم تحصیل برای افراد معلول که در گذشته‌ای نه‌چندان دور، آرزو و دغدغه این افراد بود حالا به یک واقعیت قابل دسترس تبدیل شده است، پربیراه نگفته‌ایم. 

این مسیر مسدود نیست! 
رفتن به کلاس درس، کتابخانه و یا سپری کردن زمان استراحت بین شروع دو کلاس در محوطه اصلی دانشگاه برای دانشجویان به حدی پیش پا افتاده به حساب می‌آید که نتوانند تصور کنند انجام همین اقدامات برای دانشجویان، اساتید، مراجعانی که دارای معلولیت جسمی و حرکتی بوده و یا به دلیل جانبازی، با مشکلاتی روبه‌رو هستند، جزء سخت‌ترین کار‌ها تلقی می‌شود؛ اما واقعیت امر آن است که اگر زیرساخت‌های رفت و آمد برای این قشر خاص از جامعه دانشگاهی فراهم نباشد؛ عملاً درس خواندن یا تدریس کردن‌شان در کلاس‌ها به چالشی غیرقابل حل تبدیل می‌شود.
موضوعی که اداره کل عمرانی سازمان مرکزی دانشگاه به‌عنوان حوزه ستادی و مرجع سیاستگذار امور عمرانی واحد‌ها، تلاش کرده تا با ابلاغ آیین‌نامه مشخص، واحد‌های مختلف را ملزم به رعایت تمام ضوابط و مقررات مربوط به تأمین فضا‌های مورد نیاز جمعیت معلولان و جانبازان خود کند. آیین‌نامه‌ای که باعث شده تا در تمام ساخت‌و‌ساز‌ها از محوطه‌سازی گرفته تا ایجاد ساختمان‌های جدید، بحث تعبیه آسانسور و رمپ‌های مورد نیاز برای دسترسی آسان معلولان به بخش‌های مختلف واحد‌ها از واحد‌های اداری گرفته تا آموزشی و پژوهشی به شکل جدی دنبال شود.
اهمیت سهولت استفاده از امکانات واحد‌ها برای این قشر تا حدی در نگاه متولیان تصمیم‌گیر این دانشگاه دارای اهمیت بوده و است که امروزه از مجموع بیش از ۱۱ میلیون مترمربع ساختمانی که در واحد‌های مختلف این دانشگاه وجود دارد؛ بیشتر از 80 درصدشان یعنی حدود 9 میلیون مترمربع آن، بر اساس ضوابط و مقررات کشوری و تنها با هدف استفاده مناسب معلولان جسمی و حرکتی طراحی و یا مناسب‌سازی شده است. فضایی که نشان می‌دهد دانشگاه آزاد تا حد زیادی توانسته به دانشگاهی ایمن برای قشر معلولان چه در کسوت دانشجو و چه استاد و کارمند تبدیل شود. تا جایی که حتی دبیرخانه ستاد هماهنگی و پیگیری مناسب‌سازی کشور هم به این مسئله اذعان داشته و آمار مربوط به فضا‌های کالبدی این دانشگاه برای استفاده معلولان را آمار قابل قبولی اعلام کرده است.
یکی از موضوعاتی که شاید در نگاه اول کمتر به چشم بیاید؛ آن است که شاید با فضاسازی مناسب بتوان شرایط را برای حضور افرادی که دارای معلولیتند در واحد‌های این دانشگاه هموار کرد؛ اما واقعیت آن است که اقدامات مرتبط با این قشر تنها به این فضاسازی‌ها خلاصه نشده و مجموعه دستورالعمل‌های ابلاغ شده مرکز عمران، املاک و مستغلات دانشگاه علاوه بر اینکه استانداردسازی فضا‌ها را برای این قشر به شکل ویژه‌ای دنبال می‌کند، واحد‌ها را نیز ملزم به برگزاری کلاس‌های درس مربوط به این افراد در طبقه همکف کرده است؛ موضوعی که هم از تردد‌های غیرضروری این افراد در راهرو‌ها جلوگیری کرده و هم دیگر قرار نیست آن‌ها برای سوار شدن به آسانسور‌ها منتظر بمانند. 

معوقات بهزیستی؛ مانع خدمت‌رسانی دانشگاه
هرچند دانشگاه آزاد طی این سال‌ها تلاش کرده تحصیل برای افراد دارای معلولیت را تسهیل کند اما بعضاً اتفاقاتی رخ می‌دهد که امکان خدمت‌رسانی به این قشر را با چالش‌هایی مواجه می‌کند. به‌طور مثال برخلاف رویه‌ای که سازمان بهزیستی کشور باید به‌عنوان متولی خدمت‌رسانی به این دانشجویان درنظر بگیرد، حتی معوقات و بدهی‌هایش به دانشگاه آزاد نیز امکان خدمات‌رسانی مسئولان دانشگاه به این قشر را نیز سخت کرده است. بدهی‌هایی که اکنون به حدود 10 میلیارد تومان رسیده و مسئولان دانشگاه آزاد را برای پرداخت تخفیف شهریه به این دانشجویان با مشکلاتی مواجه کرده است.
برای توضیح بیشتر می‌توان به تفاهم‌نامه‌ای اشاره کرد که چندسال پیش میان دانشگاه آزاد و سازمان بهزیستی منعقد شد. سال 1398 یک تفاهم‌نامه به امضای معاون فرهنگی و دانشجویی دانشگاه و وحید قبادی‌دانا، رئیس سازمان بهزیستی کل کشور رسید و براساس آن قرار شد دانشگاه آزاد 20 درصد تخفیف شهریه برای دانشجویان تحت‌پوشش بهزیستی درنظر بگیرد؛ دانشجویانی که بخش اعظم آن‌ها را افراد دارای معلولیت جسمی تشکیل می‌دهند.
جامعه هدف سازمان بهزیستی کل کشور خانواده‌های بی‌سرپرست، بدسرپرست یا دارای معلولیت است که رسیدگی به این افراد در حوزه دو معاونت پیگیری می‌شود. امور مربوط به افراد بدسرپرست و بی‌سرپرست در حوزه معاونت اجتماعی و امورات افراد دارای معلولیت (که حائز شرایط برابر کمیسیون‌های پزشکی باشند) در حوزه معاونت توانبخشی پیگیری شده و از این معاونت خدمت دریافت می‌کنند.
آن‌طور که سیدمهدی میردامادی، مدیر مطالبات و منابع مالی دانشگاه آزاد به «فرهیختگان» گفته براساس آن تفاهم‌نامه مقرر شده بود دانشگاه آزاد 20 درصد برای این دانشجویان تخفیف درنظر بگیرد و مسئولان سازمان بهزیستی نیز تا سقف چهارمیلیون تومان شهریه این دانشجویان را پوشش دهند. درواقع دانشگاه آزاد از دانشجویان تحت‌حمایت بهزیستی تا سقف چهارمیلیون تومان پولی دریافت نمی‌کرد، زیرا جوابگوی شهریه آن‌ها بود. میردامادی گفت: «ما لیست این دانشجویان را از واحد‌های کل کشور جدا کرده بودیم و به‌صورت متمرکز از سازمان بهزیستی پول را دریافت می‌کردیم. سال 1401 پیش‌نویس تفاهم‌نامه را برای تمدید آماده کردیم، زیرا تفاهم‌نامه قبلی دی‌ماه 1401 به اتمام رسیده بود و برای ادامه باید قرارداد را به دوره جدید می‌بردیم. اما متأسفانه رئیس‌وقت بهزیستی در قالب تفاهم‌نامه همکاری نکرد و توفیقی جهت تمدید قرارداد حاصل نشد.»
این درحالی است که مسئولان دانشگاه آزاد طی مکاتباتی مکرراً درخواست و اعلام کرده بودند که از نظر اخلاقی و انسانی آماده خدمت‌رسانی به جامعه هدف سازمان بهزیستی است. میردامادی گفت: «بر همین اساس مکاتباتی با سازمان بهزیستی انجام شد. همچنین حدوداً 10 میلیارد تومان مطالبات اخیرمان از این سازمان مربوط به سال تحصیلی 1400-1399 و 1401 -1400 بود که متأسفانه سازمان بهزیستی پولی به ما پرداخت نکرد. در آخرین مکاتبه که مربوط به سال 1402 است نیز به آن‌ها اعلام و درخواست کردیم تا معوقات دانشگاه را پرداخت و تفاهم‌نامه را تمدید کنیم که تاکنون از سوی سازمان بهزیستی هیچ پاسخی دریافت نکردیم و ارائه 20 درصد تخفیف شهریه منوط به پرداخت بدهی قبلی است.»
مدیر مطالبات و منابع مالی دانشگاه آزاد تأکید کرد: «دکتر جاوید، معاونت توسعه و منابع دانشگاه آزاد بار‌ها اعلام کرده‌اند برای هرگونه همکاری با سازمان بهزیستی آماده‌‌ایم و آن‌ها می‌توانند قرارداد بسته و مطالبات قبلی را پرداخت کنند.»