تحولات فناورانه امروز به حدی سریع جنبه‌های مختلف زندگی را دستخوش تغییر کرده که جا ماندن از آن، به معنی قطع ارتباط با جهان امروز خواهد بود؛ تحولاتی که در رأس آن هوش مصنوعی قرار گرفته که به اعتقاد بسیاری از فعالان می‌تواند در آینده جایگزین بسیاری از شغل‌های امروزی شود. موضوع مهم در اینجا آن است که بسیاری از این فناوری‌ها از دل مقالات و پژوهش‌های دانشگاهی بیرون می‌آید و به همین دلیل باید عنوان کرد که خاستگاه بسیاری از این تغییرات، محیط‌های علمی و دانشگاهی بوده‌اند؛ از این رو همراه شدن با چنین تحولاتی را باید جزء الزامات زنده نگه داشتن محیط‌های علمی کشور و در رأس آن دانشگاه‌ها قلمداد کرد؛ جریانی که البته با تأخیر قابل توجهی در نظام آموزش عالی کشور شروع شده، اما از اواسط امسال متولیان این حوزه و در رأس آن‌ وزارت علومی‌ها تلاش کردند تا بتوانند با اجرایی‌سازی برخی از اقدامات مانند تدوین و الزامی شدن گذراندن دو واحد درسی هوش مصنوعی و یا راه اندازی دستیار هوش مصنوعی جریان علمی کشور را به تحولات فناورانه گره بزنند.

در آخرین اقدام نیز با تدوین شیوه‌نامه حمایت از ایجاد و برگزاری رشته‌های تحصیلی راهبردی در دانشگاه‌های کشور به نظر می‌رسد‌ قرار است سرعت حرکت همراهی آموزش عالی کشور با تغییرات اخیر فناورانه دنیا بیشتر شود؛ اما سوال اصلی در این میان این است که تا چه میزان می‌توان لوکوموتیو آموزش عالی ایران را به قطار فناورانه دنیا که سرعت بالایی دارد، رساند؟

4 اقدام وزارت علوم برای حرکت با تحولات فناورانه
اگر بخواهیم نگاهی به مهم‌ترین اقدامات انجام‌شده از سوی وزارت علوم در سال جاری با هدف کم کردن فاصله با امپراتوری شکل‌گرفته از طریق فناوری در دنیا داشته باشیم، می‌شود چهار فعالیت را در این زمینه برشمرد که هر کدام در جایگاه خود می‌توانند اثرگذار باشند.
1- گنجاندن دو واحد درسی هوش مصنوعی به‌صورت اجباری برای دانشجویان مقطع کارشناسی فنی و مهندسی را باید یکی از مهم‌ترین این اقدامات برشمرد. البته همین تعداد واحد درسی برای دانشجویان دیگر رشته‌ها هم وجود دارد که گذراندن آنها اجباری نخواهد بود؛ مسئله‌ای که شاید بتوان آن را اینگونه تعبیر کرد که هنوز ضرورت پرداخت جدی به این حوزه در فضای دانشگاهی آن‌طور که باید مورد توجه قرار نگرفته؛ آن هم در شرایطی که ظرف یک سال از ارائه نسخه اول چت‌جی‌پی‌تی تا نسخه چهارم آن، شاهد تحولات عظیمی در ارتقای توانمندی آن هستیم.
2- راه‌اندازی دستیار هوشمند از سوی سازمان امور دانشجویان به منظور پاسخگویی به سوالات دانشجویان را هم باید یکی دیگر از اتفاقات مثبت این وزارتخانه دانست. ربات گفت‌وگویی که با استفاده از تکنولوژی هوش مصنوعی عملا میز خدمت این سازمان را بر بستر الکترونیکی پیش می‌برد. البته یکی از مزایای این ربات را باید کاهش هزینه‌های این سازمان و در مقابل امکان ارائه 24ساعته خدمات دانست.
3- سومین اقدامی که در پنج ماه ابتدایی امسال صورت گرفته را هم باید راه‌اندازی انجمن علمی هوش مصنوعی برای اولین بار در کشور دانست؛ انجمنی که در راستای اجرایی‌سازی سند هوش مصنوعی ایجاد شده بود و با توجه به حوزه فعالیت‌های انجمن‌های علمی، می‌تواند در آینده مسیر پیشبرد برنامه‌های علمی این حوزه از سوی بدنه دانشجویی را هموار کند؛ اتفاقی که با توجه به ویژگی نسل دانشجو از اهمیت بالایی هم برخوردار است. 
4- یکی دیگر از اقدامات مهم در این حوزه را هم باید تصویب و ارائه حدود ۳۰ عنوان رشته در سه سال گذشته دانست که به گفته روح‌الله رازینی، معاون آموزشی وزارت علوم، همه این رشته‌ها در ارتباط با هوش مصنوعی بوده و در قالب فناوری‌های دیجیتال تصویب و ارائه شده‌اند؛ رشته‌هایی که هدف آن نزدیک شدن به تکنولوژی‌های جدید بوده است. البته موضوع قابل توجه در صحبت‌های این مقام مسئول آن است که متناسب با چنین رشته‌هایی باید بازار کار آن ایجاد شود تا از این طریق در آینده نیروی انسانی متخصص بتواند در بخش‌های مختلف کشور، امکان بهره‌مندی از تکنولوژی‌های جدید را نیز فراهم کند.

این شیوه‌نامه هم مانند دیگر شیوه‌نامه‌ها تعاریف مشخصی دارد که تنها دانشگاه‌های منتخبند که می‌توانند در زمینه شناسایی حوزه‌ها و رشته‌ها ورود کنند؛ هرچند دانشگاه‌های منتخب کشور به تعداد انگشتان دو دست نمی‌رسد اما به صورت واضح مشخص نشده که کدام دانشگاه‌ها می‌توانند در این زمینه ورود کنند. از طرف دیگر هرچند در تعریف رشته تحصیلی راهبردی، از رشته‌های جدید و مبتنی‌بر علوم و فناوری‌های حساس، برافکن و قدرت‌آفرین که آینده توسعه و پیشرفت کشورها تابعی از دستیابی به آنها خواهد بود، یاد شده اما باز هم مشخص نیست که کدام حوزه‌های فناوری مدنظر این شیوه‌نامه خواهد بود.

از این رو به نظر می‌رسد شیوه‌نامه از شفافیت کامل برخوردار نبوده و دارای ابهاماتی است، البته مزیت و معایب خود را دارد. درحقیقت پایان بازی که این شیوه‌نامه در برخی از تعاریف به کار برده، علی‌رغم اینکه سازوکار را برای اجرایی کردن آن به‌خصوص در شرایط تغییر و تحولات مدیریتی در سطح دانشگاه‌ها طولانی می‌کند اما این امکان را می‌دهد که اگر در ماه‌ها یا سال‌هایی آینده، فناوری‌های جدیدی در دنیا شکل گرفت که قطعا همین‌طور خواهد بود، دیگر نیاز به تدوین شیوه‌نامه‌های جدیدی برای باز شدن پای آنها به دانشگاه‌ها نباشد. 

یکی دیگر از بخش‌های قابل توجه این شیوه‌نامه را باید ماده 3 دانست که براساس آن، فهرست و محدوده رشته‌های راهبردی هر سال توسط معاونت آموزشی وزارت علوم به‌روزرسانی می‌شود. اما سوال اصلی در اینجا آن است که با توجه به سازوکار عریض و طویل در نظر گرفته شده برای این کار، چنین امکانی وجود خواهد داشت؟ آن هم درحالی‌که طبق ماده 5 همین شیوه‌نامه، 4 گام برای شناسایی و حمایت از رشته‌های راهبردی در نظر گرفته شده است.

متن کامل گزارش زهرا رمضانی، خبرنگار گروه دانشگاه را در روزنامه فرهیختگان بخوانید.