سرکوب‌ مذهبی به ازبکستان برمی‌گردد؟

زهرا جعفریان؛ فرهیختگان آنلاین: چندروز پیش خبری درمورد ممنوع شدن «ریش بلند» در ازبکستان در فضای مجازی پخش شد و موردتوجه قرار گرفت. جرم‌انگاری «ریش بلند» در ازبکستان، موضوع تازه‌ای نیست. در اواخر دهه 1990 در زمان دولت اسلام کریموف،  اولین رئیس‌جمهور این کشور، هزاران مومن مذهبی به دلیل چیز‌های کوچک مانند ریش یا حضور در مسجد بازداشت شده بودند. منشا این قانون چیست و چرا دوباره بعد از هشت سال پس از مرگ کریموف، هنوز افرادی به دلیل داشتن ریش بلند مجرم شناخته می‌شوند؟

مقابلۀ یکی از مراکز مهم آموزشی اسلام در قرون میانه با نمادهای دینی
جمهوری سوسیالیستی ازبکستان شوروی، یکی از ۱۵ جمهوری تشکیل‌دهندهٔ اتحاد جماهیر شوروی بود. در این دوره، دین ها، به ویژه اسلام، با شیوه زندگی سوسیالیستی  ناسازگار شناخته شدند. از این رو اسلام و دانش اسلامی به هدف حملات سنگین حکومت شوروی تبدیل شد. که بخشی از این حمله‌ها شامل، کشتار عده بیشماری از متفکران مسلمان و رهبران محلی؛ نابود ساختن متون اسلامی و ادبی، ویران نمودن مساجد و یا تغییر کاربری آن ها و بستن مؤسسات آموزشی اسلامی، مکتب ها و مدرسه ها می‌شد. 

از همان نخستین روزهای فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و استقلال ازبکستان، اسلام کریموف که یکی از کمونیست های بانفوذ در دوره اتحاد جماهیر شوروی بود به بهانه مبارزه با تروریسم سرکوب گسترده ای را در کشورش سازمان داد. به نقل از «یورونیوز» روز ۱۳ مه سال ۲۰۰۵ میلادی نیروهای دولتی تحت فرمان اسلام کریموف اقدام به تیراندازی به سوی معترضان در شهر اندیجان کردند.
همچنین کریموف  یک بار در جریان سخنرانی خود در مجلس ازبکستان در سال 2006  قاطعانه بیان کرد :«تنها راه علاج در برابر اسلامگرایان افراطی خالی کردن تیر خلاص روی شقیقه آنهاست. اگر لازم باشد و اگر شما  (مجلسیان) راه حلی برای این تهدید نمی شناسید من خود حاضرم این کار را انجام دهم.»

«فارین پالیسی» روایت می‌کند که سرویس‌های امنیتی از مسلمانان نظرسنجی می‌کردند و گاهی مردان را فقط به دلیل داشتن ریش به زندان می‌انداختند. کریموف پخش اذان در مساجد و رعایت حجاب از سوی زنان را ممنوع کرده بود.

رئیس‌جمهور جدید از محدودیت‌های مذهبی می‌کاهد؟
شوکت میرضیایف، پس از مرگ کریموف در سال ۲۰۱۶ ، دست به اصلاحات سیاسی زد تا عرصه ازبکستان را برای سرمایه گذاری خارجی باز کند. او تعدادی از زندانیان برجسته مذهبی را آزاد کرد و روحانیون مسلمان را که زمانی محکوم به افراط‌گرایی بودند، آزاد کرد. در سال ۲۰۱۷، دولت ۱۶ هزار نام را از لیست سیاه بدنام خارج کرد.

رئیس‌جمهور کنونی ازبکستان توانسته محدودیت‌های آزادی‌های مذهبی و سیاسی را کاهش بدهد اما «فارین پالیسی» بیان می‌کند میرضیاف هنوز بر مومنان فشار وارد می‌کند و  فعالیت‌های غیر مجاز مذهبی همچنان یک جرم کیفری است و گروه‌های مذهبی غیر رسمی همچنان با فشار سرویس‌های امنیتی روبرو هستند که قدرت خود را برای نظارت و بازداشت افرادی که دولت آن‌ها را رادیکال می‌داند حفظ کرده‌اند.
رئیس‌جمهور ازبکستان در سال 2021 با  نسخه جدید قانون آزادی عقاید و تشکل‌های مذهبی در این کشور را امضا کرده است که شرایط آزادی دین را تا مقداری مناسب‌تر کند.

برداشته شدن ممنوعیت حجاب 
روزنامه رسمی پارلمان ازبکستان بیان می‌کند که در قانون جدید، منع حضور با پوشش دینی از جمله حجاب در اماکن عمومی را حذف می‌کند، زیرا در قانون فعلی تعریف قانونی از مفهوم لباس دینی وجود ندارد. همچنین وضعیت حرفه‌ای آموزش دینی را به رسمیت شناخت. این قانون به شهروندان اجازه می‌دهد پس از تحصیل در دوره متوسطه عمومی یا تحصیلات تخصصی متوسطه یا آموزش حرفه‌ای مطابق قانون در مؤسسات آموزش دینی تحصیل کنند.

اما «تاشکندتایمز» بیان می‌کند که طبق قانونی که از نوامبر 2023 اجرایی شد، پوشاندن صورت در اماکن عمومی به میزانی که امکان شناسایی هویت خود را نداشته باشد، جریمه‌ خواهند شد.

سیاست دوگانه درمورد آزادی‌های دینی در ازبکستان
طبق ماده 4-184 قانون مسئولیت اداری، اگر افراد در اماکن عمومی با صورت پوشیده حضور یابند به حدی که امکان شناسایی شخص را ندهد، متهم شناخته می‌شوند. طبق این قانون، برخی از مردان، به دلیل داشتن ریش بلند بازداشت شده‌اند و مجبور به پرداختن جریمه شده‌اند.

البته گزارش‌های غیررسمی‌ نشان می‌دهند از سال 2019 افرادی که ریش بلند دارند مورد مواخذه قرار گرفته‌اند و ریش آن‌ها در مراکز پلیس تراشیده شده است. «شفقنا» روایت می‌کند که در سال 2019 روز ۲۳ اگوست  ده‌ها مرد در مرکز خرید «ملکه» شهر تاشکند، بازداشت شده‌اند و پس از تراشیدن ریش، آزاد شده‌اند.

هرچقدر به سال‌های اخیر نزدیک‌تر می‌شویم این گزارش‌ها بیشتر می‌شوند. طبق اسناد دادگاهی که به دست «تاشکندتایمز» رسیده، در 29 می 2024، یک فرد 22 ساله با ریش بلند در منطقه بازار جیزاخ بازداشت شد.  در 13 آگوست سال جاری، در جلسه علنی دادگاه کیفری شهرستان جیزخ، قاضی اس. رسولوف، فرد را مجرم شناخته و گذاشتن ریش را طبق ماده 4-184 قانون جزا مجازات می کند. بر اساس اتهامات فوق مجرم شناخته شد و او را به پرداخت 1.7 میلیون تومان جریمه محکوم کرد.

با بررسی اسناد دادگاه این ماده که توسط دیوان عالی کشور منتشر شده است، از تاریخ 31 اکتبر 2023 تا 22 اوت سال جاری حدود 800 نفر به موجب ماده 184-4 ق.م.ا تحت تعقیب قرار گرفته‌اند. مقامات پلیس این کشور هنوز نسبت به این گزارش، توضیحی را ارائه نکرده‌اند. این موج تازه‌ از آزار و اذیت برای مردانی که ریش بلند دارند باعث نگرانی و بدتر شدن جو برای آزادی‌های مذهبی مردم ازبکستان شده است.
بیش از 90 درصد مردم ازبکستان مسلمان هستند
طبق آماری که دولت آمریکا در اواسط سال 2023 ارائه کرد، جمعیت ازبکستان را 36 میلیون تخمین زده است. همچنین طبق آمار دولت ازبکستان، 35 میلیون مسلمان وجود دارد با وجود اینکه نظام حکومتی این کشور سکولار است.