پیاده‌روی اربعین از نگاه پژوهشگران

فرهیختگان: چند محقق و استاد دانشگاه از دانشگاه روویرای ویرجیلی اسپانیا، وست چستر پنسیلوانیا و پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی، در مقاله‌ای که در نشریه Journal of Tourism and Cultural Change از فرانسیس‌اند تیلور منتشر شد، به بررسی علل سفر زوار ایرانی به عراق- با وجود مخاطرات و حضور نیروهای تروریستی در سال‌های گذشته- پرداخته‌اند. این مقاله با موضوع «چه چیزی مسلمانان شیعه را به یک زیارت ناامن می‌کشاند؟» به یافته‌های متعددی دست پیدا کرده است. بنابر این مقاله، یکی از دلایلی که افراد از سفر در هر شرایطی درطول اربعین یاد کرده‌اند، از دست دادن کنترل خود بوده است.

به‌عبارت بهتر آنها اعلام کرده‌اند به‌رغم اینکه معمولا در تصمیم‌گیری برای چنین کاری بسیار می‌اندیشیدند و سود و زیان مختلف خود را محاسبه می‌کردند، غالبا تصمیم به سفر خود را در لحظه آخر گرفته‌اند و علنا این اتفاق را این‌طور بیان کرده‌اند که جذبه امام حسین(ع) و مفهوم «او طلبیده» منجر به رخداد سفر آنها شده است و از این روی آنها مسائل دیگر را نادیده گرفته‌اند. این وضعیت منجر به بازتعریف امنیت توسط افراد شده است.

 مقاله «مراسم اربعین به‌عنوان جایگزینی برای تنگناهای موجود» بر آن است که هرچند صنعت گردشگری دارای جهت‌گیری استعماری است و می‌تواند پیامدهای مخرب فرهنگی و مذهبی داشته باشد، آیین پیاده‌روی اربعین به‌عنوان یک استثنا در این زمینه عمل می‌کند. بنابر این مقاله، علت این موضوع را در آنجا می‌توان یافت که اربعین به‌عنوان یک رویداد گردشگری مذهبی می‌تواند هویتی برای دین شیعه درنظر گرفته شود که فرد شرکت‌کننده، آن را به‌مثابه یک مفسر درگیر در شبکه‌ای از ساختارهای اجتماعی تعبیر می‌کند و با آنها تعامل دارد. چنین تعبیری ضمن درنظر گرفتن رویداد اربعین به‌عنوان محصول گذشته که فرد نقشی در آن ندارد، او را عامل اصلی بازتولید گذشته درنظر نمی‌گیرد.

در مقاله‌ای دیگر با محتوای مشابه، این موضوع بررسی می‌شود از آنجا ‌که افزایش نشاط و شادکامی یکی از دغدغه‌های انسان‌هاست و هوش معنوی نیز مختص انسان است. تعیین تفاوت شادکامی و هوش معنوی در افرادی که در پیاده‌روی اربعین شرکت می‌کنند با افرادی که شرکت نمی‌کنند، هدف مطالعه قرار دارد. در این مقاله که توسط یکی از اعضای هیات‌علمی دانشگاه آزاد واحد ملارد نگاشته شده، بیان می‌شود که آیین‌های مذهبی از این دست، از ابعاد معنوی انسان هستند و فرصت‌های ویژه‌ای برای اهالی مذهب برای اعلام موجودیت خود به هویت‌‌های دیگر و موقعیتی مناسب برای بازنمایی و برساخت خود از وضعیت فرهنگی و اجتماعی فراهم می‌کنند.

غالب مقالاتی که درباره سفرهای زیارتی منتشر می‌شوند به بررسی بسیاری از ابعاد آنها می‌پردازند، به‌جز بعد احساسی. هرچند در گذشته بعضا آثاری مانند کتاب «دین و احساس» اثر جان کوریگان منتشر شده‌اند، اما محور اصلی مطالعات این حوزه نبوده‌اند. در مقاله‌ای که در دو فصلنامه علمی- پژوهشی «اسلام و علوم اجتماعی» توسط یکی از اساتید دانشگاه شهید چمران اهواز منتشرشده، این موضوع موردتحقیق قرار می‌گیرد. در این مقاله با موضوع «واکاوی معانی ذهنی مشارکت‌کنندگان در پیاده‌روی اربعین در مرزهای چذابه و شلمچه استان خوزستان»، در اربعین حسینی از یک‌سو کنشگرانی وجود دارند که رفتار و عمل آنها مهم است و از سوی دیگر یک ساختار ثابت وجود دارد که دارای مقطع زمانی خاص، مکان مشخص، حال‌وهوای ویژه، ارزش‌ها، نمادها و باورهای خاص که همگی بیرونی و عینی هستند.

مقاله دیگر به‌صورت مشترک توسط چند هیات‌علمی دانشگاه تبریز و دانشگاه خوارزمی نوشته شده و نشریه International Journal of Religious Tourism and Pilgrimage آن را منتشر کرده است. این مقاله با موضوع «اثرات معنوی زیارت اربعین: بررسی زوار ایرانی» بر آن است که هرچند پیاده‌روی اربعین دارای ویژگی‌ها و مسائلی است که در هیچ جای دیگر جهان دیده نمی‌شود (همچون ارائه خدمات رفاهی و غیررفاهی از سوی نهادهای مردمی و غیردولتی در قالب موکب‌ها، به‌صورت کاملا داوطلبانه و بدون انتظار پاداش) اما آن چیزی که حقیقتا افراد را به این سفر می‌کشاند، علاقه آنها به حسین بن علی است. محققان مقاله معتقدند اعتقاد راستین به شعار «حب الحسین یجمعنا» که محاسبات و معادلات مرسوم را در این سفر تغییر داده و افراد را فارغ از تفکرات شخصی و شرایط محیطی به‌سوی کربلا روانه می‌کند.

متن کامل گزارش علی محمولی، خبرنگار را در روزنامه فرهیختگان بخوانید.