ندا اظهری، مترجم: دنیا خاورمیانه را به منطقه‌ای نفتخیز می‌شناسد؛ منطقه‌ای که حجم گسترده‌ای از نیاز انرژی دنیا را تامین می‌کند و از این رو بخش بیشتر یا در برخی کشورها به‌جرات می‌توان گفت تمام اقتصاد آنها را نفت به خود اختصاص می‌دهد. اما چندسالی است که با توجه به تمایل خاورمیانه به فاصله گرفتن از اقتصاد نفتی، تلاش کرده‌اند حوزه‌های دیگر را نیز در اقتصاد خود دخیل کنند. طی چند دهه گذشته، یکی دیگر از تبادلات نیز به همان اندازه حائز اهمیت بوده که توسعه آموزش عالی در خاورمیانه است. این انقلاب آموزشی که با ایجاد دانشگاه‌های جدید در امارات متحده عربی، قطر و عربستان‌سعودی دنبال شده، پایه و اساس اقتصاد دانشی پسانفتی را ایجاد می‌کند که می‌تواند چشم‌انداز جهانی را به روش‌های غیرمنتظره و دور از ذهنی تغییر دهد. نمونه این تغییر و تحول‌ها را در سال‌های اخیر به‌وضوح در عربستان‌سعودی می‌توان مشاهده کرد، به‌طوری که این کشور در جدیدترین رتبه‌بندی شانگهای- که در روزهای گذشته منتشر شده بود- توانسته به رده‌های بالای جدول دست پیدا کند. طبق این رده‌بندی، دانشگاه «ملک سعود» عربستان در سال 2024 توانسته خود را به جمع 100 دانشگاه برتر جهان برساند و رتبه 90 را از آن خود کند. در این راستا عربستان از سال 2017 پروژه‌ای موسوم به NEOM را کلید زده تا به این طریق بتواند درکنار اهداف گسترده‌ای که برای توسعه اقتصاد و گردشگری دارد، یک اکوسیستم آموزشی، پژوهشی و نوآورانه در سطح کلاس جهانی را نیز ایجاد کند و به این بهانه برترین مغزها و استعدادهای جهانی را برای شکل‌گیری جامعه‌ای متمایز و رو به رشد در حوزه آموزش گردهم جمع کند که هدف اصلی آن را حل بزرگ‌ترین چالش‌های جهانی عنوان کرده است. 

دانشگاه‌های عربستان  مرکز حل نوآورانه چالش‌ها می‌شوند
به گزارش forbes، عربستان‌سعودی از سال 2000 میلادی تاکنون 35 دانشگاه جدید افتتاح کرده که در جمع دانشگاه‌های تازه‌کار، دانشگاه‌های مشهور و بنامی چون دانشگاه علم‌وصنعت ملک عبدالله (KAUST)، دانشگاه شاهزاده محمدبن فهد (PMU) و دانشگاه پرنسس نوره بنت عبدالرحمن (PNU) حضور داشته‌اند. دانشگاه KAUST که در سال 2009 تاسیس شد، با هدف پیشگام شدن در عرصه پژوهش‌های هیدروژن پاک و هوش مصنوعی آغاز به کار کرده است. به عبارتی هدف غایی رئیس این دانشگاه این است که بتواند در پژوهش‌های هیدروژن پاک در دنیا یک سروگردن از بقیه کشورها بالاتر باشد و درنهایت خود را به‌عنوان مرکزی برای راه‌حل‌های نوآورانه جهت مقابله با چالش‌های جهانی معرفی کند. درواقع دانشگاه علم و صنعت ملک عبدالله (KAUST) به‌عنوان چراغی از این چشم‌انداز جدید آموزشی برجسته است. این دانشگاه تاکنون توانسته دانشگاهیان برتر را از دانشگاه‌های غربی دارای بودجه‌های محدود جذب کند و به این واسطه موفق شده قابلیت‌های پژوهشی خود را به‌طور قابل‌توجهی تقویت کند. عربستان‌سعودی در سال 2016، رتبه 19 را در شاخص Rising Stars «نیچر» برای علم باکیفیت بالا کسب کرد و در حال حاضر در رتبه‌بندی دانشگاه‌های عربی تایمز رتبه نخست را از آن خود کرده است. این شاخص نیچر، کشورها و موسساتی را بررسی می‌کند که در خروجی پژوهشی با کیفیت بالا از انتظار هم فراتر رفته‌اند. 

سروکله دانشگاه‌های امارات در سطح بین‌الملل پیدا شد
در امارات متحده عربی، 33 دانشگاه از سال 2000 میلادی شکل گرفته‌اند. دانشگاه ابوظبی، دانشگاه زاید و دانشگاه آمریکایی شارجه از برجسته‌ترین دانشگاه‌های این کشور به‌حساب می‌آیند که بیش از 140 هزار دانشجو در 71 دانشگاه امارات ثبت‌نام کرده‌اند. این موسسات به‌دنبال پیشرفتی که در سال‌های اخیر در زمینه‌های علمی و فناوری داشته‌اند، در سطح بین‌المللی هم شناخته‌شده و به‌رسمیت شناخته می‌شوند، همچنین دانشگاه خلیفه، دانشگاه امارات متحده عربی و دانشگاه آمریکایی شارجه به ترتیب در رتبه‌بندی دانشگاه جهان QS در سال 2024 در رتبه‌های 181، 288 و 348 قرار گرفته‌اند. 

خطر در کمین آموزش عالی قطر
در «شهر آموزش» قطر هشت دانشگاه ازجمله دانشکده خدمات خارجی دانشگاه جورج تاون، کالج پزشکی ویل کورن و دانشگاه کارنگی ملون جا خوش کرده‌اند. این موسسات آموزشی بین سال‌های 2001 تا 2005 تاسیس شده‌اند و درمجموع بیش از 10 هزار دانشجو در این موسسات ثبت‌نام می‌کنند. افزایش تنش‌های سیاسی و درکل، بی‌ثباتی‌های سیاسی در منطقه بسیاری از این سرمایه‌گذاری در عرصه آموزش عالی را به خطر انداخته، به‌طوری که حتی به‌تازگی منجر به تعطیلی پردیس تگزاس A&M در قطر شده است. 

رشد دانشگاه‌های خاورمیانه با وجود چالش‌ها
رونق آموزش عالی منجر به ساخت پردیس‌های دانشگاهی مجلل در قطر، تاسیس بیش از 30 دانشگاه جدید در امارات متحده عربی از سال 2000 میلادی، تقاضای پیش‌بینی‌شده برای 800 هزار ظرفیت دانشجویی جدید در دانشگاه‌های عربستان سعودی تا سال 2030 خواهد شد. باوجوداین، این رشد سریع بدون بحث و چالش هم همراه نبوده است. مسائلی چون شرایط سختی که کارگران در ساخت این پردیس‌های دانشگاهی با آن روبه‌رو بوده و نگرانی‌ها درمورد آزادی دانشگاهی، پرسش‌هایی را درمورد ارزش این سرمایه‌گذاری‌ها ایجاد کرده است. علاوه‌براین، بسیاری از این دانشگاه‌ها عمدتا دانشجویان خارجی و بین‌المللی را ثبت‌نام می‌کنند که منجر به عدم اطمینان از ماندگاری استعدادهای جهانی در منطقه برای کمک به آینده اقتصادی آن خواهد شد. باوجوداین، دستاوردهای اخیر فارغ‌التحصیلان بسیار چشمگیر بوده است. دانشگاه نیویورک ابوظبی به‌تنهایی سه محقق اهل «ردس» یونان، پنج محقق اهل «شوارتزمن» و شماری از فارغ‌التحصیلانی را تربیت کرده است که   تحصیل را در موسسات معتبری چون کمبریج، آکسفورد و هاروارد ادامه داده‌اند. 

ایجاد نسل جدید پسانفتی
نیروی محرکه و درواقع مهم‌ترین عاملی که منجر به بروز این تغییر و تحولات می‌شود، هدف استراتژیک این کشورهای نفتخیز برای تضمین رفاه در دوران پسانفتی است. وزیر اقتصاد امارات متحده عربی، چشم‌انداز بلندپروازانه‌ای را برای رشد هفت درصدی اقتصاد در سال 2024 و دوبرابر شدن تولید ناخالص داخلی (GDP) تا سال 2030 متصور شده است. در عربستان سعودی، برنامه چشم‌انداز 2030، آموزش و انرژی پایدار را در خط مقدم اقتصاد آینده این کشور و توسعه NEOM را به‌عنوان «شهر سبز آینده نگر»، محور اصلی آن قرار می‌دهد. مدیر این پروژه بیان کرده که طبق یک بیانیه مطبوعاتی، آموزش برای دستیابی به اهداف بلندپروازانه NEOM نقش مرکزی و محوری را ایفا می‌کند. درواقع، هدف این پروژه فراهم کردن امکانات زندگی غیرقابل مقایسه و محیطی بهینه برای شکوفایی مشاغل در کنار اختراع شیوه‌های حفاظتی است. درواقع این پروژه الگویی برای پایداری شهری با استانداردهای جدید برای سلامت جامعه، حفاظت از محیط‌زیست و استفاده موثر از فناوری خواهد بود. دو عامل حیاتی جمعیت جوان و منابع مالی قابل‌توجه زیربنای این جریان آموزشی به شمار می‌رود. در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا (MENA)، 55 درصد از جمعیت را افراد زیر 30 سال تشکیل می‌دهند؛ درحالی‌که این رقم در آمریکا 37 درصد و ژاپن 25 درصد است به‌طوری‌که بالاترین نرخ جمعیت دانشگاهی را در این منطقه، دانشجویان منطقه «منا» تشکیل می‌دهند. این مزیت جمعیتی، همراه با بودجه قابل‌توجهی که در دانشگاه‌های خاورمیانه هزینه می‌شود مانند عربستان سعودی با 10 میلیارد دلار، امارات با 3 میلیارد دلار و قطر با یک میلیارد و 300 میلیون دلار، به ساخت سریع دانشگاه‌های جدید کمک زیادی کرده است. بسیاری از این موسسات آموزشی با دانشگاه‌های غربی مانند دانشگاه نیویورک ابوظبی، دانشگاه سوربن ابوظبی و دانشگاه کالج لندن قطر همکاری می‌کنند و آموزش‌های خود را در بعد جهانی ارائه می‌دهند. 

پروژه مریخی دانشگاه NEOM عربستان 
شاید بلندپروازانه‌ترین سرمایه‌گذاری آموزشی، در پروژه NEOM عربستان سعودی اتفاق افتاده باشد. این طرح ابتکاری 500 میلیارد دلاری با هدف تبدیل یک منطقه خالی از سکنه در شمال غربی عربستان سعودی به یک کلانشهر پررونق شکل گرفته است. اما برخی کارشناسان هزینه‌های تخمینی این پروژه را حتی بیش از یک هزار و 500 میلیارد دلار برآورد کرده‌اند. شهر اصلی قرار است تا سال 2030 حدود یک میلیون و 200 هزار نفر را در خود جای دهد و تا سال 2045 قرار است جمعیت این منطقه به 9 میلیون نفر برسد که طبق پیش‌بینی‌های صورت‌گرفته با راه‌اندازی کامل این شهر عربستان از بزرگ‌ترین صادرکننده نفت خام جهان، یه یک نیروگاه اقتصادی تبدیل خواهد شد. بخش زیادی از تجهیزات ساختمانی قرار است برای ساخت بنادر، فرودگاه، مناطق خرید، مسکن، مناطق تجاری و یک مدرسه مورد استفاده قرار گیرند. در این منطقه یک مجتمع صنعتی شناور، مرکز تجارت جهانی، استراحتگاه‌های توریستی و یک شهر خطی با منابع انرژی تجدیدپذیر واقع شده است. پروژه NEOM در حال توسعه 26500 کیلومتر مربع برای شهر اصلی و ساخت یک شهر خطی به طول 274 کیلومتر و پهنای 0.48 کیلومتری در بخش میانی این کشور است که از ابتدا در منتهی‌الیه شمالی دریای سرخ، در شرق مصر و جنوب اردن توسط ولیعهد محمد بن سلمان در سال 2017 راه‌اندازی شده است که به‌عنوان «خط توسعه» شناخته می‌شود که از بسیاری جهات شبیه پروژه «اسکان بشر در مریخ» است. دانشگاه NEOM که پروژه ساخت یک موسسه پژوهشی برجسته به‌منظور آموزش و توسعه فناوری در نسل آینده خواهد بود دانشجویان را برای تبدیل شدن به مدیران، مبتکران و کارآفرینان فردا آماده می‌کند. این دانشگاه که قرار است 10000 دانشجو ثبت‌نام کرده و 1000 استاد را تا سال 2030 به استخدام خود درآورد، به‌عنوان موتور محرک هوشمند این تحول آموزشی عمل خواهد کرد. امید می‌رود که بخش اعظمی از این شهر آموزشی تا سال 2039 تکمیل شود. عربستان قصد داشت بخش‌های عمده این پروژه را تا سال 2020 تکمیل کند اما با توسعه آن در سال 2025، از برنامه عقب افتاد. دولت عربستان به‌منظور ایجاد مسیری برای رشد نیروهای بااستعداد که بتوانند چنین پروژه بلندپروازانه‌ای را اجرا کنند یک برنامه بورسیه تحصیلی NEOM را طراحی کرده است تا هزینه تحصیل برای گروه‌های دانشجویان عربستانی برای به اتمام رسیدن تحصیلات تکمیلی را در خارج از کشور و تامین هزینه تجربه‌های کاری تامین کند. برنامه بورسیه تحصیلی NEOM از زمان آغاز به کار خود در سال 2019 از 740 دانشجو و فارغ‌التحصیل جدید حمایت کرده و این دانشجویان در دانشگاه‌های برتر آمریکا، انگلیس و نیز در داخل عربستان سعودی تحصیل کرده‌اند. پس از فارغ‌التحصیلی این دانشجویان، به آنها در دانشگاه NEOM جایگاه ویژه‌ای داده می‌شود. درواقع، این طرح نسلی را پرورش می‌دهد که نه‌تنها در زمینه‌های مربوط با رشته خود برتر باشند و در آموزش عالی موثر واقع شوند، بلکه به توسعه چشم‌انداز 2030 عربستان نیز کمک کنند. اخباری که درباره این طرح و دانشگاه جدید عربستانی منتشر شده بر اهمیت حیاتی آموزش به‌عنوان پایه‌های اساسی هر جامعه‌ای تاکید کرده که چیزی کمتر از آینده پیش روی جهان متصور نخواهد بود. بنیانگذار طرح NEOM، راه‌اندازی دانشگاه NEOM را فرصتی برای پذیرش جدیدترین تئوری‌های آموزشی و نوآوری‌های فناورانه برای شکل دادن به آینده یادگیری به‌منظور پیشرفت در مقیاس جهانی می‌داند. پروژه‌هایی مانند NEOM نمونه‌ای از سرمایه‌گذاری بلندپروازانه خاورمیانه در آموزش عالی است که چشم‌انداز آینده پسانفتی را واقعی و مبتنی‌بر صنایع جدید پایدار می‌سازد که می‌تواند چگونگی تفکر جهانی درباره خاورمیانه را به‌عنوان قطب جهانی صنایع دانشی آینده‌محور به جای ذخایر جهانی سوخت‌های فسیلی تغییر دهد.