زنگ خطر وابستگی به استعدادهای خارجی

فرهیختگان: یکی از ستون‌های برتری در موازنه قدرت بین کشورها از طریق تولید دانش و توسعه علم و فناوری است. به عبارت بهتر، تولید دانش و فناوری‌های نوین و به کار گرفتن آنها از شاخصه‌های ابرقدرتی است. البته این کار آسان نیست و سیاستگذاری و تزریق فراوان منابع را طلب می‌کند. از این روی بسیاری از کشورها تمرکز خود را بر این حوزه به‌منظور حفظ برتری در مسائل نظامی و اقتصادی و دیگر زمینه‌ها گذاشته‌اند.

کشورهای ابرقدرت نیز در این زمینه بسیار فعال و پرکارند، اما چالش‌هایی که آنها برای کشورهای کوچک‌تر و درحال توسعه ایجاد می‌کنند، به‌شکلی دیگر گریبان خود آنها را نیز گرفته است. به‌طور مثال ایالات‌متحده که دهه‌ها به‌عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده علم و محصولات علمی- با اختلاف بسیار از دیگران- شناخته می‌شد، با افزایش قدرت کشورهایی مانند چین در سال‌های اخیر با چالش مواجه شده است.

بنابر این گزارش، کارکنان متخصص و فنی، بیش از نیمی از کل نیروی کار فارغ‌التحصیل رشته‌های علوم پایه در ایالات‌متحده و حدود یک‌پنجم از کل نیروی کار را در بسیاری از ایالات نیمه غربی و جنوبی این کشور تشکیل می‌دهند. البته نیروی کاری که در این گزارش از آنها با عنوان «متخصص و فنی» یادشده، اشخاصی هستند که فاقد مدرک دانشگاهی‌اند ولی شغل آنها نیازمند مهارت‌های فنی و مهندسی است. این اشخاص- که از برقکار و جوشکار تا برنامه‌نویس را دربرمی‌گیرد- نیروی کار مورد نیاز و ضروری برای فعالیت بسیاری از مجموعه‌ها از آزمایشگاه‌های پیشرفته ناسا و بوئینگ تا وزارتخانه‌های دولت هستند.

کمبود آمریکایی‌هایی که در این زمینه‌ها فعال باشند، منجر به خالی ماندن جایگاه‌های شغلی و بالطبع پر شدن آنها با اشخاص غیرآمریکایی می‌شود که می‌تواند تهدیدی علیه امنیت علمی و خطری برای دارایی‌های دانشی هر کشوری (در این مورد ایالات‌متحده) باشد. از طرفی پر شدن این مناصب با اشخاص خارجی، ریسک خارج شدن زنجیره تولید محصولات پیشرفته و فناوری‌های نوظهور را از این کشور به کشورهای رقیب درپی دارد.  همین موضوع که در گذشته ذیل پژوهش‌های آینده‌نگرانه به حکمرانان ایالات‌متحده هشدار می‌داد، اکنون تبدیل به حقیقتی شده که ظهور آن نگرانی‌هایی جدی در دل جامعه نخبگانی آمریکا پدید آورده است، تا جایی که شورای ملی علوم ایالات متحده، در جدیدترین گزارش خود در سال 2024، برآوردی از رشته‌های فنی و مهندسی ارائه داده که در آن، آینده برای ایالات‌متحده روشن به نظر نمی‌رسد. 

رشد اقتصادی چین با روی کار آمدن شخصیتی به نام دنگ شیائوپینگ به‌عنوان رهبر این کشور و اجرای سیاست‌های اصلاح‌گرایانه وی در حوزه‌های مختلف با محوریت حوزه اقتصاد بود. اما شاید بتوان رشد علمی چین را مدیون رهبری دانست که پس از وی به زعامت حزب کمونیست چین رسید. هو جین‌تائو، دبیرکل حزب کمونیست چین و رئیس‌جمهور این کشور از سال 2002 تا 2012 را می‌توان عامل اصلی رشد جهش علمی چین محسوب کرد.

در دوران رهبری و ریاست وی، جین‌تائو با پیاده‌سازی تفکرات خود در جهت رشد علمی و اجتماعی چین به‌موازات پیشرفت اقتصادی - که با ثبت شدن در اساسنامه حزب کمونیست چین، به «افق علمی توسعه» شهرت یافت، یک دهه رشد ثابت را به‌ارمغان آورد. بنابر داده‌های رده‌بندی QS، هیچ دانشگاه چینی در میان 200 دانشگاه برتر جهان تا سال 2002 نبود، اما در سال 2012 چهار دانشگاه به این فهرست اضافه شدند که سه مورد آنها (تسینگ‌هوا، پکن و فودان) به جایگاه زیر 100 رسیدند. آمار شورای ملی علوم نیز نشان می‌دهد در ابتدای کار جین‌تائو، میزان هزینه‌کرد ناخالص داخلی چین (GDE) در تحقیق و توسعه کمتر از 50 میلیارد دلار بود و این عدد تا سال 2012، با یک رشد تند به رقم قابل‌توجه 300 میلیارد دلاری رسید و در سال 2021 رقمی بیش از 600 میلیارد دلار را شامل می‌شود.

توانمندی در علم، فناوری، مهندسی و ریاضیات، سنگ بنای اصلی کلیت فنی و مهندسی است. بااین‌حال اوضاع نشان می‌دهد در تمام سطوح آموزشی و کاری ایالات‌متحده درحال بی‌توجهی نشان دادن به استعدادهای این حوزه است. درحقیقت این استعدادها بدون آموزش و تمرین کافی رها می‌شوند تا از دست بروند. در این میان یکی از چالش‌هایی که این کشور با آن مواجه است، نگرانی افراد نسبت به پس از تشکیلات است.

دانشجویان و دانش‌آموزان از خود می‌پرسند که آیا می‌توانند هزینه‌های تحصیل و فارغ‌التحصیلی خود را بپردازند. همه این موارد در جایی است که میزان وامی که دانشجویان در سال‌های گذشته دریافت کرده‌اند تا تحصیلات آنها را پوشش دهد، بسیار افزایش یافته است. برای عبور از این چالش، ایالات‌متحده باید درپی راهکارهای دولتی- خصوصی باشد. این راهکارها دانشجویان را به تحصیلات عالی در حوزه علوم پایه و مهندسی و مهارت‌آموزی در حوزه‌های نافع ملی و فناوری‌های مورد نیاز می‌کند، حوزه‌هایی مانند هوش مصنوعی، زیست فناوری، علوم کوانتوم و انرژی‌های تجدیدپذیر. این راهکارها باید گزینه‌های اقتصادی را بیش از پیش افزایش دهند و استعدادهای مورد نیاز را از هر طبقه اقتصادی- اجتماعی جذب کنند و آموزش دهند و همچنین دولت باید ظرفیت‌هایی را در دانشگاه‌های محلی و دانشکده‌های فنی ایجاد کند.

متن کامل گزارش علی محمولی، مترجم را در روزنامه فرهیختگان بخوانید.