فرهیختگان: هفته اول شهریور 1400 بود که محمدعلی ‌‌زلفی‌گل با چراغ سبز مجلس توانست سکان وزارت علوم را به مدت دو سال و 11 ماه در دست بگیرد. وزارت علوم در مدت زمامداری زلفی‌گل، شاهد تغییر و تحولات قابل‌توجهی در عرصه آموزش عالی چه در سطح ساختاری و چه کف دانشگاه‌ها بود.

مسیر حرکت 35 ماهه وزیر علوم از همان ابتدا تا حدودی خط‌کشی‌شده و مشخص بود؛ او 34 کلان‌برنامه تحولی را برای تغییر شرایط آموزش عالی در آن برهه به نمایندگان مجلس اعلام کرد اما واقعیت آن است که همه این برنامه‌ها مجالی برای تحقق پیدا نکرد.

بازگشت به دانشگاه و خداحافظی با آموزش آنلاین
با همه‌گیری کرونا در سال 1398 عملا دانشگاه‌ها در‌های خود را به روی دانشجویان بستند تا هم‌پای برخی دانشگاه‌های دنیا آموزش‌ها را از بستر حضوری به فضای مجازی منتقل کنند. کروناویروس دانشگاه‌ها را عملا در اواخر دولت دوازدهم به حالت نیمه‌تعطیل درآورد تا در آغاز فعالیت دولت سیزدهم به اصلی‌ترین مساله آموزش عالی تبدیل شود. نگاه متولیان جدید این وزارتخانه اما بازگشت تدریجی دانشجویان به فضای آموزشی بود. تصمیمی که از شهریورماه 1400 با ارائه آموزشی تلفیقی حضوری   مجازی برای دانشجویان دکتری کلید خورد اما مسیر بازگشت دوباره به کلاس‌های درس چندان هموار نبود. کاهش هزینه‌های دانشگاه‌ها برای مسائل رفاهی دانشجویی و همچنین بازگشت دانشجویان به شهرهای خودشان را در کنار مسائل بهداشتی باید جزء مسائل اصلی برای عدم اقبال بازگشت به آموزش‌های حضوری دانست.

پایان باز 16 اتاق فکر! 
وزارت علوم در هفته پایانی آبان‌ماه 1400 مقدمات تشکیل اتاق‌های فکری را فراهم کرد. موضوعی که اولین بار علی خیرالدین که آن دوران در قامت مشاور وزیر به وزارت علوم رفت و آمد داشت، مطرح کرد. هرچند این اتاق‌ها قرار بود همانند بازوی تجزیه و تحلیل سیاست‌های موجود به اجزای اجرایی و ارجاع به عقلا و صاحبنظران در حوزه‌های مختلف را ایفا کند، اما به‌صورت مشخص سه هدف برای آنها در نظر گرفته شد که اصلی‌ترین آن بررسی موارد ارجاعی مثل بررسی نحوه کاربردی‌سازی پارسا‌ها، بودجه استانی پارک‌ها، برگزاری هفته فناوری و... بود.
با این حال برای هر کدام از این اتاق‌ها هدف‌گذاری خاصی با توجه به ماموریتش در نظر گرفته شد، اتاق‌هایی که با حکم وزیر علوم 15 نخبه و عضو هیات‌علمی به مدت دو سال به عضویت آن درمی‌آمدند تا با بررسی شرایط کشور در همان حوزه تخصصی بتوانند راهکارهای درخوری را برای حل مسائل ارائه دهند.

فناوری وزارت علوم با 3 معاون «جان»گرفت
تغییر ساختار وزارت علوم را هم باید یکی از اتفاقات قابل توجه دوران حضور زلفی‌گل دانست. اتفاقی که هفته اول آذر ماه 1400 با ایجاد معاونت فناوری و نوآوری و سپردن فرمان آن به علی خیرالدین محقق شد. این معاونت با اهدافی مانند بازنگری و تسهیل فرآیندهای مالی و معاملاتی نهادهای زیست‌بوم نوآوری، طراحی سازوکارهای لازم جهت جذب و نگه‌داشت نیروی انسانی متخصص و... شکل گرفت.
معاونتی که در همین مدت کوتاه دو معاون به خود دید؛ خیرالدین در یک‌سالگی تاسیس این معاونت استعفا داد. با انتصاب امید رضایی‌فر به‌عنوان سرپرست این معاونت در 28 فروردین سال گذشته، اولین تغییر در معاونت فناوری وزارت علوم رقم خورد.

روزهای پرحرارت دانشگاه در آغاز پاییز 1401
آغاز سال تحصیلی 1402-1401 اما رنگ‌و‌بوی متفاوتی داشت. نخستین سالی که قرار بود همه‌چیز به روال پیش از کرونا بازگردد، از همان ابتدا با تعطیلی کلاس‌های درس همراه شد. تعطیلی کلاس‌ها و برگزاری تجمع‌های اعتراضی در بیش از 100 دانشگاه و مجموعه آموزش عالی توسط دانشجویان متاثر از فضای اجتماعی آن برهه شکل متمایزی از آغاز سال تحصیلی نسبت به ایام مشابه سال قبل ایجاد کرد. فضای اعتراضی در برخی دانشگاه‌ها وقایع و تصاویر تلخی را به یادگار گذاشت.

مهارت‌افزایی دانشجویان؛ مسیر رو به افول وزارت علوم!
آخرین روزهای دی ماه 1400 را باید حوزه بازه‌های زمانی مهم برای حوزه کارآفرینی و توسعه مهارت‌افزایی در آموزش عالی دانست. برهه‌ای که طرح ملی ترویج کارآفرینی از سوی وزارت علوم تدوین و ابلاغ شد تا از این طریق دانشگاه‌ها دست‌شان برای برگزاری چنین دوره‌هایی باز شود. البته مسیر این وزارتخانه برای توسعه مهارت‌افزایی در میان دانشجویان به همین جا ختم نشد و رسانه‌ای شدن خبر تصویب بسته درسی مهارتی‌اشتغالی یا همان کارآمادگی برای مقطع کارشناسی در آذر ماه سال 1401 را باید یکی دیگر از اقدامات مهم در این حوزه قلمداد کرد.

اصلاح آیین‌نامه ارتقا به دولت سیزدهم نرسید
اصلاح آیین‌نامه ارتقای اعضای هیات‌علمی با محوریت تمرکز بر ماموریت‌ها و حل مسائل کشور ششمین راهبرد تحولی وزیر علوم در زمان گرفتن رای اعتماد بود. این موضوع تیرماه سال 1400 برای اولین بار در دوران زلفی‌گل از زبان محمد سلیمانی، قائم‌مقام وزیر مطرح شد اما واقعیت آن است که هنوز بعد از گذشت سه سال، نسخه نهایی این آیین‌نامه از سوی شورای عالی انقلاب فرهنگی تصویب نشده است. 

جای خالی دیپلماسی علمی 
اگر سری به بخش مرکز همکاری‌های علمی بین‌المللی وزارت علوم بزنید با صفحه‌ای مواجه می‌شوید که از ابتدای مرداد سال گذشته یعنی حدودا بیش از یک سال، هیچ خبر و اطلاعیه جدیدی منتشر نکرده است. در این صفحه هنوز گزارش عملکرد دولت‌های یازدهم و دوازدهم به چشم می‌خورد اما هیچ مجموعه مدونی از اقدامات دولت سیزدهم نیست که بتوان آن را ارزیابی کرد.

پرونده مسکن دانشگاهیان تنها در 4 دانشگاه نهایی شد
مهر ماه سال گذشته بود که علی خطیبی، معاون اداری مالی وزارت علوم از اختصاص اراضی مازاد دانشگاه‌ها برای اجرای پروژه ساخت مسکن اساتید و خوابگاه‌های متاهلی خبر داد. موضوعی که در قالب بخشی از طرح نهضت ملی مسکن دولت سیزدهم دنبال شد و براساس آن برای اولین بار در طول 4 دهه گذشته، دولت به صورت ویژه اقدام به ساخت مسکن برای اساتید کرد. ذیل این طرح، توسعه خوابگاه‌های متاهلی که پیشتر در طرح جوانی جمعیت مدنظر قرار گرفته بود هم دنبال شد.

کدام آیین‌نامه‌ها بازنگری شدند؟
وزارت علوم در طول سه سال گذشته آیین‌نامه‌های مختلفی را بازنگری و شیوه نامه‌های جدیدی را مصوب کرده است. هرچند طبیعتا نمی‌توان در این چند سطر به همه آنها پرداخت و جزئیات آنها را بازخوانی کرد اما در این میان برخی آیین‌نامه‌ها یا شیوه‌نامه‌ها بیشتر مورد توجه قرار گرفتند که از جمله آن می‌توان به بازنگری «آیین‌نامه قطب‌های علمی» در دی‌ماه سال گذشته اشاره کرد؛ اتفاقی که تلاش داشت تا جان دوباره‌ای به این قطب‌ها بدهد اما در عمل کاری از پیش نبرد.

ماجرای ادعای اخراج اساتید
شهریورماه سال قبل، برخی رسانه‌ها از اخراج تعدادی از اساتید دانشگاه در دانشگاه‌های دولتی و دانشگاه آزاد خبر دادند و ادعا کردند 58 استاد در دولت سیزدهم از دانشگاه اخراج شدند. رئیس‌جمهور فقید کشور هم نسبت به این موضوع واکنش نشان داده بود. بررسی‌های «فرهیختگان» نشان داد ادعای این رسانه‌ها نسبت به اساتید دانشگاه آزاد کاملا بی‌اساس بوده به نحوی که حتی در جهت منافع سیاسی به استاد فوت شده هم رحم نکرده‌اند. 

سبد بورس متنوع شد 
تنوع سبد بورس‌ها برای دانشجویان و اساتید را هم باید یکی از اقدامات مهم آموزش عالی در طول 3 سال گذشته دانست. اتفاقی که اولین بار مرداد ماه سال قبل از زبان هاشم داداش‌پور، رئیس سازمان امور دانشجویان مطرح و اعلام شد هدف از ایجاد این بورس‌ها، تامین هیات‌علمی مورد نیاز و ایجاد فرصت‌های مطالعاتی داخل و خارج کشور برای آنها و همچنین سوق دادن داوطلبان به رشته‌های کم‌متقاضی بوده است. در این میان از مجموع 13 بورس رونمایی‌شده، 6 بورس برای تامین اساتید در حوزه‌های فنی و مهندسی، سلامت، هنر، علوم انسانی، علوم پایه و بورس سال آخر در نظر گرفته شد.

آمایش آموزش عالی؛ شاید وقتی دیگر
سند آمایش آموزش عالی با وجود اینکه جزء اسناد مصوب اسفند 1394 شورای عالی انقلاب فرهنگی به شمار رفته و یکی از بندهای آن ساماندهی و کاهش تعداد مراکز دانشگاهی از طریق ادغام یا انحلال آنها را از دستگاه مجری یعنی وزارت علوم طلب می‌کند، اما در این دوره هم به سرانجام نرسید تا این‌گونه موضوع سامان دادن به یکی از چالش‌های اصلی آموزش عالی به آینده دیگری موکول شود.
با وجود اینکه قاسم عموعابدینی، معاون آموزشی سابق این وزارتخانه اعلام کرده بود که در مرحله اول اجرای آمایش تا خردادماه سال 1401، 23 موسسه شامل ساماندهی می‌شوند و از این میزان نیز 20 موسسه در سال 1400 به مراکز بزرگ‌تر استانی الحاق شده بودند اما کمی بعد در همان ایام علی شمسی‌پور سخنگوی وزارتخانه با انتشار توییتی از توقف اجرای ادغام دانشگاه‌ها خبر داد.

94 درصد بودجه دانشگاه در انحصار حقوق و دستمزد
دانشگاه‌ها در سه سال دولت سیزدهم وضعیت بهتری را نسبت به سال‌های پایانی دولت قبل تجربه کردند. میانگین تخصیص بودجه دانشگاه‌ها در سه سال اخیر 113 درصد بوده و سال گذشته دانشگاه‌ها 15 درصد بیش از بودجه مصوب خود دریافت کردند. اعتبارات مصوب وزارت علوم و مجموعه‌های ذیل آن هم سال گذشته رشد 28 درصدی را تجربه کرد که البته پایین‌تر از رشد 38 درصدی نسبت به 1401 و 43 درصدی نسبت به 1400 بود.

بازگشت ورزش به مدار دانشگاه با لیگ‌های دانشجویی
کرونا فعالیت‌های مختلف دانشگاه را تحت‌تاثیر قرار داد. یکی از این حوزه‌ها ورزش دانشگاه بود. تا پیش از کرونا المپیادهای ورزشی دانشجویی یکی از مهم‌ترین برنامه‌های دانشگاهی محسوب می‌شد که برای دانشجویان ورزشکار از جذابیت ویژه‌ای هم برخوردار بود. پس از کرونا حساب و کتاب مالی دانشگاه‌ها کمتر رمقی برای رسیدن به اموری مثل ورزش می‌گذارد.
المپیادها دوباره آغاز شدند و البته در اتفاقی مهم‌تر لیگ‌های دانشجویی شکل گرفت؛ با این وجود هنوز هم ورزش در دانشگاه مهجور مانده، نشانه‌اش هم برگزاری شوراهای ورزش دانشگاه‌هاست که در سال تحصیلی گذشته صرفا در 39 دانشگاه برگزار شده و 74 دانشگاه چنین شورایی تشکیل ندادند. آمار اداره تربیت بدنی دانشگاه صنعتی‌شریف نشان می‌دهد مشارکت دانشجویان در رویدادهای ورزشی از حدود 22 درصد در سال 98 با حدود پنج درصد افت به 16.40 درصد در سال گذشته رسیده و این کاهش در پسران دانشجو جدی‌تر بوده است. 

نوسازی تجهیزات آزمایشگاهی با اعتبار 100 میلیون یورویی 

تجهیز و نوسازی آزمایشگاه‌های دانشگاه‌های کشور نیز از جمله موضوعات پراهمیت سال گذشته آموزش عالی به شمار می‌رود. اتفاقی که شهریور‌ماه 1402 با مجوز مقام‌معظم‌رهبری برای برداشت 100 میلیون یورویی از صندوق توسعه ملی رقم خورد و مسئولان وزارت علوم رقم قابل توجهی از اعتبارات را به دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌های کشور برای این مساله اختصاص دادند. محمدحسین بهشتی، مدیرکل سابق دفتر حمایت و پشتیبانی امور پژوهشی وزارت علوم در همان برهه، شاخص‌بندی دانشگاه‌ها را ملاک تقسیم این بودجه عنوان کرده بود.

تصویب اساسنامه صندوق عتف بعد از 2 سال 
جان گرفتن دوباره شورای عالی عتف را باید یکی از نقاط مثبت وزارت علوم این دوره به شمار آورد. شورایی که در مرداد ماه سال 1401، رئیس‌جمهور بالاخره بعد از 11 سال در جلسه آن حضور یافت تا از این طریق زمینه برای در راس قرارگرفتن دوباره این شورا فراهم شود.
یکی از اتفاقات مهم این حوزه را باید تصویب اساسنامه صندوق شورای عالی عتف در سال 1402 دانست؛ هرچند این صندوق در آذر ماه سال 1400 ایجاد شده بود اما عملا اساسنامه‌ای برای فعالیت‌هایش نداشت و همین مساله باعث شده بود این صندوق نتواند آن‌طور که باید به نقش‌آفرینی در حوزه علم و فناوری کشور بپردازد. 

بودجه فرهنگی دانشگاه‌ها مجزا شد اما تخصیص پیدا نکرد 
 اردیبهشت‌ماه سال 1401 بود که برای اولین‌بار وزیر علوم طی دستوری به دانشگاه‌ها اعلام کرد باید 3 درصد از بودجه دانشگاه‌ها به حوزه فرهنگ تخصیص پیدا کند، اتفاقی که همانند کورسوی امیدی برای فعالان این حوزه چه در سطح معاونت‌های دانشگاهی و چه فعالان دانشجویی به شمار می‌رفت.
با وجود اینکه انتظار می‌رفت چنین اقدامی بتواند سروسامانی به وضعیت فرهنگی دانشگاه‌ها بدهد، اما عبدالحسین کلانتری، معاون فرهنگی وزیر در پایان همان سال از عدم تخصیص این بودجه به حوزه فرهنگ انتقاد کرده و عنوان کرده بود، به‌صورت میانگین کمتر از یک درصد در دانشگاه‌ها اجرا شده است.

15 حمله سایبری به وزارت علوم، 300 حمله به دانشگاه‌ها
اولین روز مهر ماه سال 1402 و همزمان با آغاز سال تحصیلی جدید سایت وزارت علوم به دلیل حمله سایبری از دسترس خارج شد. حمله‌ای که یک گروه هکری مدعی شد بیش از ۵۰۰ سرور، کامپیوتر، سایت و سامانه وزارت علوم را هک کرده‌ و به بیش از ۲۰ هزار سند دسترسی پیدا کرده است. البته در خرداد ماه امسال نیز خبری در برخی از رسانه‌ها مبنی‌بر هک دوباره سایت این وزارتخانه منتشر شد که از سوی مسئولان تکذیب شد.
با این حال محمدهادی زاهدی، مدیرکل آمار، فناوری اطلاعات و امنیت فضای مجازی وزارت علوم در اوایل مرداد ماه در گفت‌وگو با «فارس» آمارهای قابل توجهی را از حملات سایبری ارائه کرد.

مسیر طولانی رسیدن «نان» تا میز صنعتگران و پژوهشگران
سامانه ساجد از جمله نخستین سلسله سامانه‌های ایجادشده در وزارت علوم دولت سیزدهم بود. راه‌اندازی این سامانه آذرماه 1400 اولین گام وزارتخانه برای الکترونیکی‌سازی، تجمیع، یکپارچه‌سازی و ساماندهی امور دفاتر ارتباط با جامعه و صنعت دانشگاه‌ها بود. پنج ماه پس از ساجد، «نان» متولد شد. نظام ایده‌ها و نیازها که کارهای ابتدایی آن از دی‌ماه 1400 آغاز شد و قرار بود بستری را برای کاربردی کردن تحقیقات علمی فراهم کرده و همچنین شرایط را برای ارتباط گسترده بین صنایع و پژوهشگران در سطح کشور مهیا کند.

ساختمان پر رفت‌و‌آمد هرمزان
مدت زمان وزارت زلفی‌گل در دولت سیزدهم به سه سال نرسید، با این حال برخی بخش‌های وزارتخانه و دانشگاه‌ها در همین مدت کم چند رئیس و سرپرست تجربه کردند. در جایگاه معاونت آموزشی، اردیبهشت امسال روح‌الله رازینی جایگزین قاسم عموعابدینی شد. در معاونت فناوری هم پس از حضور خیرالدین و دوران سرپرستی رضایی‌فر، 29 مرداد سال قبل سجاد محمدعلی‌نژاد مسئولیت گرفت.

متن کامل گزارش ابوالفضل مظاهری و زهرا رمضانی را در روزنامه فرهیختگان بخوانید.