زهرا رمضانی، خبرنگار گروه دانشگاه: تغییر نگاه جامعه برای ورود به دانشگاه موضوع امروز و دیروز نیست و همه فعالان این حوزه می‌دانند اقبال دهه‌های قبل برای داشتن مدرک دانشگاهی در جامعه از بین رفته است. امروز دیگر داوطلبانی که در سن ورود به دانشگاه هستند، ترجیح می‌دهند به‌جای مدرک‌گرایی به‌دنبال کسب مهارتی بروند که زودتر آنها را به بازار کار متصل می‌کند. در این میان برخی گروه‌های آزمایشی مانند ریاضی بیش از دیگر گروه‌ها با قهر مخاطب همراه بوده‌اند. به‌طوری‌که در نوبت دوم کنکور 1402، 136 هزار و 851 نفر در این گروه شرکت کردند، رقمی که در سال 1401 در مجموع به 145 هزار و 615 نفر بود و این اعداد نشان‌دهنده سیر نزولی داوطلبان این حوزه است. با وجود اینکه از طریق این گروه می‌توان در رشته‌های مختلفی تحصیل کرد، اما واقعیت آن است که بسیاری از محصلان این گروه را به‌عنوان دانشجویان و فارغ‌التحصیلان رشته‌های فنی و مهندسی می‌شناسند؛ گروهی که هرچند در دنیای امروز از اهمیت بالایی برخوردار است؛ به‌طوری‌که ایران در اواسط دهه 90، براساس گزارش منتشرشده از سوی مجله فوربس، سومین کشور دنیا به‌شمار می‌رفت که بیشترین تعداد نیروی انسانی در حوزه فنی و مهندسی را تربیت می‌کرد و هنوز هم توانسته این جایگاه را حفظ کند، جایگاهی که در صورت ریل‌گذاری درست می‌توانست نقش بسزایی در پیشبرد بسیاری از سیاست‌های اقتصادی مرتبط با بخش‌های مختلف صنعتی و عمرانی داشته باشد.

   تعداد ثبت‌نام‌کنندگان رشته‌های فنی و مهندسی 13 درصد کاهش یافت
از پل و جاده‌سازی گرفته تا ساخت پالایشگاه، ربات‌های پیشرفته، تجهیزات نظامی و... همگی مرهون داشتن نیروی انسانی متخصص در عرصه فنی و مهندسی است. نیروهایی که هرچند در برهه‌ای با جمعیت بالا و عدم تامین بازار کار مناسب برای آنها روبه‌رو بوده‌ایم اما این روزها آمار و ارقام از وضعیت بد این حوزه می‌گوید، به‌طوری‌که جمعیت ثبت‌نامی‌ها برای حوزه فنی و مهندسی از 280 هزار و 96 نفر در سال تحصیلی 97-96 روند کاهشی را درپیش گرفت و با افت 13 درصدی برای سال تحصیلی 1401-1400، به جمعیتی معادل 250 هزار و 635 نفر منتهی شد. جالب‌تر اینکه این میزان به ترتیب 24 و 23 درصد از کل جمعیت ثبت‌نامی‌های آن سال‌ها در همه گروه‌های آزمایشی را در برمی‌گرفت. در این میان سال تحصیلی 98-97 را باید بدترین سال از حیث تعداد ثبت‌نامی‌ها دانست و رشته‌های مرتبط با فنی و مهندسی نظاره‌گر ثبت‌نام 201 هزار و 382 نفر بودند. البته در این پنج‌سال، تعداد ثبت‌نامی‌ها از کل تعداد ثبت‌نام‌کنندگان با کاهش 5 درصدی همراه بوده است.
   22 درصد از جمعیت دانشجویی در رشته‌های فنی تحصیل می‌کنند
وضعیت فنی و مهندسی وقتی پای جمعیت دانشجویی‌شان به میان می‌آید، به‌مراتب بدتر هم می‌شود، به‌طوری‌که طی سال‌های تحصیلی 97-96 تا 1401-1400 دایره دانشجویان فنی و مهندسی 29 درصد کوچک‌تر شده و براساس آخرین آمار، 727 هزار و 45 دانشجو در رشته‌های مرتبط با این گروه تحصیل می‌کردند. جمعیتی که در قیاس با کل جمعیت دانشجویی آن سال، فقط 22 درصد را شامل می‌شد. درحالی‌که در سال تحصیلی 97-96 در مجموع 29 درصد از کل جمعیت دانشجویی کشور در رشته‌های مرتبط با این گروه تحصیل می‌کردند. روند کاهشی جمعیت دانشجویی که از همان سال 98-97 آغاز شد تا امروز هم ادامه دارد و در این مدت 6 درصد از جمعیت دانشجویی این حوزه کاسته شده است. تداومی که نشان می‌دهد قهر داوطلبان با این حوزه معنادار است و برای تغییر این معادله باید فکر اساسی از سوی متولیان امر صورت گیرد.
   خروجی فنی و مهندسی دانشگاه‌ها 7 درصد کمتر شد
طبیعتا کاهش تعداد ثبت‌نامی‌ها و دانشجویان، روی میزان خروجی نیروی انسانی متخصص این حوزه از سوی دانشگاه‌ها تاثیر می‌گذارد. در این بخش کشور طی سال‌های مدنظر این گزارش با ریزش 29 درصدی در میزان فارغ‌التحصیلان روبه‌رو بوده است، به‌طوری‌که در سال تحصیلی 97-96، از کل فارغ‌التحصیلان کشور 30 درصدشان عنوان فنی و مهندسی را یدک می‌کشیدند، اما این میزان در سال تحصیلی 1401-1400 به 23 درصد از کل جمعیت فارغ‌التحصیلان رسید، درحالی‌که درسال تحصیلی 1400-1399، این رقم به 29 درصد رسیده بود. این مهم نشان می‌دهد هر سال روند جمعیت فارغ‌التحصیلان فنی و مهندسی از کل دایره فارغ‌التحصیلان ریزشی بوده است. به‌طوری‌که در مجموع طی سال‌های 97-96 تا 1401-1400 با کاهش 7 درصدی از کل جمعیت فارغ‌التحصیلان همراه بوده است. روند ریزشی در تعداد ثبت‌نامی‌ها، دانشجویان و درنهایت فارغ‌التحصیلان این رشته را وقتی درکنار صحبت‌های حسن سالاریه، سرپرست سابق بنیاد ملی نخبگان در آذرماه 1400 می‌گذاریم که عنوان کرده بود بیشترین سهم مهاجرت نخبگان مربوط به این رشته است، به‌طوری‌که 50 تا ۶۰ درصد مهاجرت مربوط به رشته‌های فنی و مهندسی است، نشان می‌دهد باید برای نگه‌داشت همین میزان جمعیت فارغ‌التحصیلی نیز تمهیدات ویژه‌ای را در نظر گرفت. از طرف دیگر طی سال‌های اخیر با وخیم‌تر شدن اوضاع اقتصادی و افزایش میل مهاجرت، طبیعی است که بخشی از این جمعیت فارغ‌التحصیلی نیز رفتن را به ماندن ترجیح داده‌اند.
   رفع چالش‌های اشتغال فنی و مهندسی کلید افزایش رغبت به تحصیل در این گروه
طبیعتا اصلی‌ترین‌ انگیزه برای داشتن مدرک تحصیلی در عمده دانشجویان را باید رسیدن آنها به بازار کار دانست اما فارغ‌التحصیلان فنی و مهندسی چندان وضعیت خوبی در این حوزه ندارند و متاسفانه این شرایط سال‌به‌سال هم رو به وخامت گذاشته شده است. به‌طوری‌که از سهم 60.17 درصدی اشتغال میان این قشر در سال تحصیلی 94-93 به سهم 41.74 درصدی در سال تحصیلی 97-96 رسیده‌ایم که حاکی از افزایش 19 درصدی بیکاری در میان این قشر است. طبیعتا این مساله را می‌توان مهم‌ترین عامل برای دوری داوطلبان از تحصیل در این رشته‌ها دانست. درحالی‌که قطعا یکی از نیازهای امروز بسترسازی برای تسهیل ورود فارغ‌التحصیلان به بازار است، اتفاقی که از یک‌سو بحث اشتغال آنها را حل کرده و از سوی دیگر با توجه به اینکه عمده آنها در بخش‌های صنعتی و اقتصادی کشور مشغول به کار می‌شوند، می‌تواند در شاخص‌های اقتصادی کشور هم تاثیرگذاری مثبتی را به همراه بیاورد. هرچند در این میان نمی‌توان از نارضایتی صنایع در بحث عدم مهارت پایین این فارغ‌التحصیلان هم چشم‌پوشی کرد، گلایه‌ای که باعث‌شده از نگاه آنها بسیاری از فارغ‌التحصیلان آمادگی لازم را برای ورود به دنیای واقعی کار نداشته باشند. طی سال‌های اخیر اقداماتی نیز برای تغییر این وضعیت در نظام آموزش عالی شکل گرفته که هرچند جزء گام‌های اولیه محسوب می‌شود و تا رسیدن به خروجی مدنظر باید منتظر ماند، اما قطعا برداشتن همین قدم‌ها می‌تواند نویدبخش تغییر شرایط فعلی باشد. راه‌اندازی سکوی ست از سوی دانشگاه آزاد یکی از همان قدم‌های برداشته‌شده به‌شمار می‌رود؛ سکویی که از آن به‌عنوان بیمارستان صنعت یاد شده و نه‌تنها بستر را برای صنایع در راستای رفع نیازهایشان فراهم کرده، بلکه شرایطی را برای تمرین دانشجویان در بستر واقعی بازار کار هم ایجاد می‌کند.
وزارت علومی‌ها نیز درکنار تدوین بسته دروس مهارتی- که نمی‌توان آن را مختص فنی و مهندسی‌ها دانست- عملا کار ویژه دیگری برای ارتقای مهارت و نزدیک کردن دانشجویان و فارغ‌التحصیلان این گروه به بازار کار نکرده، حتی سامانه‌ای مانند کارآمد که از سوی دفتر ارتباط با صنعت وزارت علوم با هدف مهارت‌آموزی و کارآفرینی ایجاد شده هم نتوانسته نقش پررنگی در این زمینه داشته باشد. طبیعتا با دست فرمان فعلی وزارت علوم نمی‌توان انتظار داشت تغییرات جدی در این عرصه ایجاد شود، در مقابل تداوم این مسیر می‌تواند وضعیت آینده کشور در این بخش با چالش‌های جدی همراه کند.
   افزایش صادرات فنی و مهندسی در گرو ایجاد مشوق برای داوطلبان ورود به دانشگاه
یکی از مباحث مهمی که نمی‌توان از آن غفلت کرد، نقش فارغ‌التحصیلان این حوزه در افزایش درآمدهای کشور از حوزه صادرات خدمات فنی و مهندسی است. با وجود اینکه طبق گفته‌های علی نقوی، کمیسیون خدمات فنی و مهندسی و احداث اتاق ایران در بهمن 1402، از کل حجم صادرات خدمات فنی و مهندسی در دنیا که رقمی معادل 20.2 تریلیون دلار است، سهم ایران تنها 2.032 میلیارد دلار در سال 1400 بوده که نشان می‌دهد هنوز راه زیادی پیش رو داریم تا بتوانیم بازوی درآمدی کشور را از این حوزه افزایش دهیم. این درحالی است که جمعیت فارغ‌التحصیلان فنی و مهندسی کشور نیز مانند کوه یخی درحال آب شدن است و این مساله می‌تواند در آینده روی میزان صادرات کشور از این بخش هم اثرگذار باشد. اگر نتوانیم مشوق‌های لازمی که پیش‌تر به آنها اشاره کردیم، در این حوزه ایجاد کنیم و بدنه دانش‌آموزی را به انتخاب رشته‌های مرتبط به فنی و مهندسی سوق دهیم، طبیعتا در آینده نه‌چندان دور نه‌تنها دیگر دست برتر را در این حوزه حداقل در کشورهای منطقه نخواهیم داشت، بلکه خود نیازمند استفاده از خدمات فنی و مهندسی در عرصه‌های گوناگون خواهیم شد.
   ریزش 5 امتیازی ایران در شاخص فارغ‌التحصیلان علوم و مهندسی
اهمیت رشته‌های فنی و مهندسی به‌حدی است که یکی از ارکان مهم در شاخص نوآوری به‌شمار می‌رود. به عبارت بهتر وقتی بحث رکن سرمایه انسانی و تحقیقات به میان می‌آید، این تعداد فارغ‌التحصیلان فنی و مهندسی هستند که تراز کشورها را تعیین می‌کنند و هرچه تعداد نیروی انسانی در این حوزه بیشتر باشد، می‌توان امتیاز بیشتری هم از این بخش کسب کرد. با وجود اینکه ایران در نسبت فارغ‌التحصیلان رشته‌های علوم و مهندسی مرتبط با شاخص جهانی نوآوری در سال 2023 به همان رتبه سال 2018 بازگشت و رتبه 3 دنیا را به‌دست آورد، اما اگر بخواهیم امتیازات مربوط به فارغ‌التحصیلان رشته‌های علوم و مهندسی را ملاک قرار دهیم، با ریزش امتیاز این حوزه مواجه بوده‌ایم. به‌طوری‌که در سال 2018، ایران توانسته بود امتیاز 43.9 را در این حوزه به‌دست آورد ولی طی پنج‌سال این امتیاز به 39 کاهش یافت، یعنی عملا وضعیت ایران در این حوزه بدتر شده است. از طرف دیگر نمی‌توان این مهم را هم نادیده گرفت که طبیعتا وقتی نیروی انسانی این حوزه کاهش پیدا کند، در حوزه تحقیقات مربوط هم اثرگذار خواهد بود، یعنی هرچه توان کشور از حیث خروجی دانشگاه‌ها در حوزه علوم و مهندسی کمتر شود، دست کشور چه در عرصه بازار کار مرتبط با آنها و چه انجام پژوهش‌هایی که طبیعتا بخشی از آنها به دستاوردهای فناورانه و نوآورانه محدود می‌شوند هم کار سخت‌تری خواهد بود.
   راه نجات حوزه فنی و مهندسی؛ عبور از شیوه سنتی آموزش
نداشتن مهارت لازم، نبود بازار کار متناسب و ارتباط موثر بین دانشگاه با صنعت برای تسهیل ورود دانشجویان به عرصه بازار کار را نمی‌توان تنها مختص رشته‌های فنی و مهندسی دانست، اما با توجه به ماهیت مهارتی این رشته، خواسته و ناخواسته نسبت به گروه علوم انسانی بیشتر آسیب دیده است. از طرف دیگر مدل تربیتی نیروی انسانی در گروه علوم تجربی شکل و شمایل متفاوتی دارد و از این رو باید حساب آنها را با دو گروه دیگر هم مجزا کرد. با توجه به چالش‌های دنباله‌دار حوزه فنی و مهندسی و رغبت پایین جامعه می‌طلبد تا مدل تربیت نیرو در این حوزه دستخوش تغییر شود. تغییری که تنها در حوزه سرفصل‌های دروس خلاصه نشده و همزمان امکان مهارت‌آموزی هم برای آنها فراهم شود. در سطور بالاتر به سامانه ست دانشگاه آزاد اشاره کرده‌ایم و شاید بد نباشد در دانشگاه‌های وزارت علومی نیز طرحی پیاده و اجرایی شود که در آن دانشجویان فنی و مهندسی هم بتوانند مانند پزشکی‌ها، فضایی برای پیاده‌سازی آموزه‌های خود و آزمون و خطای آنها داشته باشند. همچنین می‌طلبد برای بحث کارآموزی و کارورزی این رشته‌ها سازوکارهای جدی‌تری در نظر گرفته شود و در مقابل برای صنایع نیز مشوق‌هایی تعیین شود تا آنها تمایل بیشتری برای جذب و نگه‌داشت این دانشجویان داشته باشند. واقعیت آن است که حرکت به‌سمت استفاده از پلتفرم‌های آموزشی هم می‌تواند سهم بسزایی در تقویت آموزش‌ها چه در بعد تئوری و چه عملی داشته باشد؛ پلتفرم‌هایی که می‌تواند نقش پل ارتباطی را بین دانشگاه و صنعت ایفا کند. در این میان بازبینی دروس و سرفصل‌های دروس رشته‌های فنی و مهندسی هم با توجه به تغییرات غیرقابل‌انکار آینده، مولفه‌ای است که باید بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد و در بازه‌های زمانی مشخص این مهم برای مقاطع مختلف دنبال شود. موضوع غیرقابل‌انکاری که باید در اینجا مورد توجه قرا بگیرد این است که با توجه به رشد هوش مصنوعی چه بخواهیم و چه نخواهیم می‌تواند آینده بسیاری از مشاغل را دستخوش تغییر کند، به‌طوری‌که ایلان ماسک، مدیرعامل شرکت‌های تسلا و اسپیس ایکس در کنفرانس فناوری ویواتک ۲۰۲۴، هوش مصنوعی می‌تواند جایگزین همه مشاغل آینده شود و همین مهم را می‌توان یکی از تهدیدهای مهم این حوزه به شمار آورد؛ چراکه طبیعتا در بسیاری از مشاغل مربوط به فنی و مهندسی می‌توان از ربات‌هایی که سرعت پیشرفت‌شان نیز در سال‌های اخیر عجیب‌وغریب شده، بهره گرفت و این به معنای عدم نیاز به نیروی انسانی متخصص این حوزه‌ها خواهد بود.