پایان‌نامه‌هایی که خاک نمی‌خورند!

سارا طاهری، خبرنگار گروه دانشگاه: هدفمندی در پژوهش به معنای انتخاب موضوعات و روش‌های تحقیق به‌گونه‌ای است که به حل مسائل واقعی جامعه و ارتقای دانش بشری کمک کند. در ایران، علی‌رغم سابقه تمدنی طولانی و وجود نخبگان علمی برجسته، انتقاداتی به فقدان هدفمندی در پژوهش‌ها وجود دارد. عوامل متعددی بر این مساله در ایران تاثیر دارد که می‌توان آنها را به دسته‌های کلی عوامل ساختاری، فرهنگی و مدیریتی تقسیم کرد. این بی‌نظمی منجر به پراکندگی منابع، موازی‌کاری و نبود انسجام در فعالیت‌های پژوهشی می‌شود. بر همین اساس «فرهیختگان» پرونده‌ای مفصل از اجرایی شدن ایده کاربردی‌سازی پایان‌نامه‌ها با نام «پایان پژوهش برای پژوهش» منتشر کرده است؛ در این ویژه نامه در گام اول به پژوهش‌های اثرگذار و اینکه قوانین بالادستی درباره این پژوهش‌ها چه می‌گویند پرداخته و وضعیت فعلی کشور در حوزه پژوهش‌های تقاضا‌محور را بررسی کرده‌ایم. در گام دوم، از طرح پایش دانشگاه آزاد یا همان «پژوهش اثرگذار یکپارچه شبکه‌ای» برای کاربردی‌سازی پایان‌نامه‌ها سخن گفته و نگاه افراد بیرونی دانشگاه از ایده پایش را واکاوی کرده‌ایم. در فصل سوم نیز 10 چالش مهم کشور را بررسی و 10 برنامه علمی برتر دانشگاه آزاد برای حل این چالش‌ها را معرفی کرده‌ایم. در این فصل با مجریان برنامه‌های علمی به گفت‌وگو نشسته و نظرات برخی از روسای شوراهای حوزه دانشی این برنامه‌ها را درخصوص طرح پایش و هدفمندی پژوهش‌ها جویا شده‌ایم. همچنین در هر بخش 10 پایان‌نامه برتری که در راستای حل این 10 چالش نوشته شده‌اند را معرفی کرده‌ایم.
در این ویژه‌نامه همچنین با دکتر محمدمهدی طهرانچی رئیس دانشگاه آزاد، محمد‌علی اکبری معاون علوم، مهندسی و کشاورزی دانشگاه، محمد اسدی‌ مشاور عالی معاون علوم، مهندسی و کشاورزی دانشگاه، محمدصادق خیاطیان‌ رئیس صندوق نوآوری و شکوفایی، پیمان صالحی معاون پژوهشی وزارت علوم، بابک نگاهداری‌ رئیس مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، ایمان افتخاری‌ دبیر ستاد علم و فناوری شورای عالی انقلاب فرهنگی و دیگر افراد تاثیرگذار در حوزه پژوهش‌های اثرگذار کشور به گفت‌وگو نشسته‌ایم که می‌توانید مشروح این گفت‌وگوها را در پرونده «پایان پژوهش برای پژوهش» بخوانید.

دانشگاه آزاد اسلامی پرچمدار دانشگاه‌های حل مساله
سالانه پایان‌‌نامه‌ها و رساله‌های زیادی در دانشگاه‌های کشور نوشته می‌شود، اما اغلب آنها فاصله بسیاری با فضای کاربردی و حل مساله دارد. بیشتر دانشجویان به این مقالات، صرفا به چشم پروژه‌ای اجباری نگاه می‌کنند تا مدرک فارغ‌التحصیلی خود را بگیرند اما در عمل مشکلی از جامعه حل نمی‌شود. آذرماه سال 1397 را شاید بتوان نقطه‌عطفی در دانشگاه آزاد دانست، چراکه ریل این نهاد برای همیشه به سوی دانشگاه حل مساله تغییر کرد؛ همان سالی که مسئولان این دانشگاه از طرحی رونمایی کردند که از آن می‌توان به‌عنوان «قلب تپنده تحقیقات دانشگاهی» نام برد. حرف از «طرح پایش» دانشگاه آزاد اسلامی است. مخفف سامانه «پژوهش اثرگذار یکپارچه شبکه‌ای». 
پایان‌نامه‌ها از کتابخانه به متن جامعه آمدند
اگر بخواهیم طرح پایش را در یک جمله تعریف کنیم، باید بگوییم: «طرحی است برای تبدیل چالش‌های کلان کشور به زمینه‌های پژوهش تا استاد و دانشجو براساس آن موضوع پایان‌نامه یا رساله خود را تعریف کنند.» درواقع «پایش» یک نظام جامع پژوهشی است که هدفش، رفع نواقص مربوط به نظام پژوهش تحصیلات تکمیلی دانشگاه و قرار دادن این ظرفیت عظیم در خدمت حل مسائل ملی کشور است. طرحی که می‌توان از آن به‌عنوان بزرگ‌ترین اقدام دانشگاه آزاد اسلامی در راستای تحقق راهبرد سند دانشگاه اسلامی نام برد که براساس آن باید نظام موضوعات پژوهش‌ها خلق می‌شد. 
مقابله با تقلب علمی با طرح پایش
بحث از تقلب علمی موضوعی است که همیشه درباره آن نگرانی‌های وجود داشته است. هرچند مسئولان دانشگاه بارها درباره این موضوع چاره‌اندیشی کرده‌اند، اما یکی از سوالاتی که از زمان رونمایی از طرح پایش مطرح بود این است که آیا طرح پایش فقط برای هدفمندی پژوهش‌هاست یا سازوکاری‌های دیگری هم دارد؟ به‌طور مثال این سوال مطرح بود که آیا با این طرح می‌توان جلوی تقلب علمی را گرفت یا برعکس زمینه تقلب علمی بیشتر از گذشته فراهم خواهد شد؟ مسئولان دانشگاه معتقدند در هر حال امکان تقلب همیشه وجود دارد اما با این طرح می‌توان آن را به حداقل رساند. بنابراین جلوگیری از تقلب علمی و حتی کپی‌کاری یکی از مهم‌ترین کارویژه‌های پایش است. 
تکمیل پازل کیفیت تولیدات علمی با سامانه مشابهت‌یاب
مسئولان دانشگاه آزاد برای اینکه پازل کیفیت تولیدات علمی را تکمیل کنند، دی ماه سال 1401 سامانه مشابهت‌یاب یکپارچه پروپوزال‌ها، پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها را نیز ایجاد کردند. سامانه‌ای که از آن به‌عنوان «سایت مشابهت‌یاب» پایان‌نامه دانشگاه آزاد نیز یاد می‌شود تا کیفیت سطح پایان‌نامه و رساله‌‌های دانشجویان را بالا ببرد و از کپی‌برداری و سرقت‌‌های علمی و ادبی جلوگیری شود. اقدامی که در راستای تحقق اهداف سند تحول و تعالی دانشگاه آزاد اسلامی صورت گرفت. اولین گام برای ایجاد این سامانه افزایش رضایتمندی دانشجویان بود و در گام دوم مدیریت یکپارچه امور پژوهشی و نظارت هرچه بیشتر و موثرتر روی کیفیت پروپوزال‌های دانشجویان تحصیلات تکمیلی را پیگیری می‌کرد.
انتخاب 30 درصد پرپوزال‌ها از برنامه‌های علمی
حالا بیش از 5 سال از رونمایی طرح پایش می‌گذرد. در این مدت مسئولان دانشگاه آزاد با مشکلات و فراز و نشیب‌های زیادی روبه‌رو بوده‌اند. در ابتدا با رونمایی از پایش، مسئولان یک پشتوانه نرم‌افزاری برای دانشجویان و اساتید فراهم کردند تا در قالب آن استادان، دانشجویان، صاحبان صنایع و پژوهشگران گردهم آیند و در قالب نظام موضوعات به یکدیگر متصل شوند و حالا تمام پروپوزال‌های دانشگاه آزاد در سامانه پژوهشیار ارائه و موضوعات پژوهشی که اولویت‌های کشور است، به اساتید و دانشجویان معرفی می‌شود. پایش در روزهای ابتدایی عمرش به صورت آزمایشی با هشت برنامه علمی کار خود را آغاز و 112 استاد، 155 دانشجو و 174 پژوهشگر از طریق این سامانه، موضوعات مورد پژوهش خود را انتخاب کردند. بعد از یک سال تعداد برنامه‌های علمی به 15 برنامه رسید و تقریبا بیش از 20 هزار استاد نیز در سامانه ثبت‌نام کردند. اما حالا تعداد برنامه‌های علمی این طرح به 55 برنامه رسیده است. در این برنامه‌ها 261 چالش و 56308 زمینه پژوهشی احصا شده است. 
گام بلند دانشگاه برای معضل بی‌ثمری پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها

دانشگاه آزاد اسلامی با رونمایی از طرح پایش، گامی بلند در جهت حل معضل بی‌ثمری پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها برداشت. این طرح با هدفمندسازی دفاعیات دانشجویان به سمت حل چالش‌های کلان کشور، نگرشی نوین به نظام پژوهش تحصیلات تکمیلی ارائه و در راستای تحقق راهبرد سند دانشگاه اسلامی، مسیری روشن ترسیم کرد. پایش با ایجاد نظام جامع پژوهشی، هدفمندسازی پژوهش‌ها، ارتقای کیفیت پژوهش‌ها، مبارزه با تقلب علمی، جلب توجه مسئولان، افزایش ‌انگیزه دانشجویان، ارائه برنامه‌های علمی متنوع و استقبال گسترده از سوی دانشجویان، تاثیری مهم و ملموس در راستای حل مشکلات کشور، ارتقای جایگاه دانشگاه آزاد اسلامی و تغییر نگرش به پژوهش برداشته است و آن‌گونه که به نظر می‌رسد در آینده نزدیک می‌توانیم شاهد حل بسیاری از مشکلات صنعت و جامعه به دست دانشگاه آزادی‌ها باشیم.

رویکرد جدید پژوهشی دانشگاه آزاد که تمرکز ویژه‌ای بر تحقیقات هدفمند و استفاده از ظرفیت‌های تحصیلات تکمیلی در خدمت نیازهای کشور دارد، بدون داشتن ساختاری منسجم نمی‌تواند در پهنای گستره بزرگی به وسعت ایران به موفقیت نزدیک شود. از این‌رو در کنار استفاده از پتانسیل‌های موجود در دانشگاه، ساختارهای جدید ایجاد شد تا با شرح وظایف مشخصی برای نزدیک‌تر شدن هرچه بیشتر برنامه‌های علمی پایش به نتایج مطلوب چه در درون دانشگاه - با استفاده از امکانات، توانمندی علمی اساتید و ظرفیت دانشجویان دوره ارشد و دکتری- و چه بیرون از دانشگاه - با بهره‌گیری از تعاملات علمی با دستگاه‌ها و مجموعه‌های مختلف دولتی و غیردولتی- تلاش کنند. 

برای خواندن متن کامل گزارش، اینجا را ببنید.