دو برهه میان زمین و هوا؛
معین احمدیان، دبیر گروه فرهنگ: برهه اول پوشش اخبار از عصر یکشنبه 30 اردیبهشت‌ماه آغاز شد که انتظار برای دریافت خبرهای جدید از آخرین وضعیت رئیس‌جمهور و تیم همراه‌شان تا صبحگاه 31 اردیبهشت‌ماه ادامه داشت. برهه دوم پوشش خبری به لحظات بعد از اعلام خبر شهادت آیت‌الله رئیسی و همراهانش مربوط می‌شود. این خبر، حوالی ساعت 8 صبح، به‌صورت رسمی در شبکه‌های خبری اعلام شد.
برهه انتظار
ابراهیم رئیسی صبح یکشنبه برای بهره‌برداری از سد مشترک قیزقلعه‌سی روی رودخانه مرزی ارس همراه الهام علی‌اف رئیس‌جمهوری جمهوری‌آذربایجان در نوار مرزی بین دو کشور حاضر شده بود؛ در‌حالی‌که تصاویر این سفر در رسانه‌ها دست به دست می‌شد؛ یک خبر از یک وبسایت محلی بازنشر شد که مدعی شده بود بالگرد حامل رئیس‌جمهور، امام‌جمعه تبریز و استاندار آذربایجان‌شرقی، در جلفا دچار سانحه شد. در این خبر به حضور وزیر خارجه در آن بالگرد اشاره نشده بود. جان باختن رئیس‌جمهور کشور در آن شرایط غیرقابل باور بود و رسانه‌ها نمی‌توانستند بی‌پروا در مورد آن قضاوت کنند و باید نسبت به صحت و سقم آن دقت بیشتری می‌شد. در این شرایط انتظار و بلاتکلیفی، خبر کذب یکی از خبرگزاری‌های رسمی کشور که طبق کلیشه‌های همیشگی‌اش برای آرام کردن فضا منتشر شد، اعتماد عمومی را نسبت به رسانه‌های رسمی کاهش داد. خبرگزاری فارس مدعی شد: «پس از مه‌آلود شدن هوا، بالگردهای کاروان رئیسی فرود آمدند و آنها به‌صورت زمینی راهی تبریز شدند.»
اما دیری نگذشت که مشخص شد این خبر صحت ندارد. این مدل انتشار خبر شروعی برای اعتبارزدایی از رسانه‌های رسمی بود و احتمال دامن زن به شایعات تشدید می‌شد. دقایقی نگذشته بود که شبکه خبر در زیرنویس خود نوشت: «خبرهای تایید نشده از وقوع حادثه برای یکی از بالگردهای همراه رئیس‌جمهور در سفر به آذربایجان‌شرقی. تیم‌های امدادی در تلاش برای رسیدن به محل سانحه هستند.» در کمتر از چند ساعت شبکه خبر و بخش‌های خبری صداوسیما، تبدیل به منبع اصلی اخبار حادثه شدند.
حوالی ساعت ۱۷، اولین گفت‌وگوی وزیر کشور از شبکه خبر پخش شد. احمد وحیدی بیان کرد: «به‌دلیل وضعیت آب و هوا و وجود مه، بالگرد حامل رئیس‌جمهور مجبور به فرود سخت شده است. گروه‌های مختلف امدادی به‌طرف منطقه در حرکتند ولی باتوجه به مه‌آلود بودن هوا ممکن است زمان ببرد تا به منطقه برسند. باتوجه به اینکه منطقه پیچیده است و برقراری ارتباطات سخت، امیدواریم گروه‌های امدادی زودتر به منطقه وقوع حادثه برسند و اطلاعات بیشتری به ما منتقل کنند.» اصطلاح فرود سخت پیش از این هم در رسانه‌های رسمی منتشر شده بود ولی از زمان اعلام رسمی آن توسط وزیر کشور به زیرنویس شبکه خبر اضافه شد.
در ساعت 17:20 اولین تصاویر از محل حادثه در شبکه خبر منتشر شد. تصاویری از حضور تیم‌های اعزامی در نزدیک جنگل دیزمار بین روستای اوزی و پیرداوود که بعد پخش از تلویزیون در رسانه‌های دیگر بازنشر شد. ساعت 17:50 خبرنگار اعزامی صداوسیما در محل گزارشی از آخرین وضعیت منطقه ارائه کرد. تصاویری که شدت بحران و افزایش مه در منطقه را نشان می‌داد. به دفعات این ارتباط تصویری با محل حادثه ادامه داشت و خبرنگار صداوسیما لحظات حساس تیم امداد و نجات را گزارش می‌داد. این شیوه پوشش خبری، خلأهای اطلاع‌رسانی را پر می‌کرد، آن هم برای مخاطبی که پای گیرنده‌ها نشسته و نیازمند دریافت خبرهای جدید از مبادی رسمی بود. گزارش خبرنگار اعزامی تا لحظات تاریک شب و افزایش فضای مه‌آلود منطقه ادامه داشت.
بخش‌های مختلف خبری به پایگاه مهمی برای شنیدن تحلیل‌های تازه در مورد وضعیت پیش‌آمده، تبدیل شده بودند. برای همین نقطه‌نظرات کارشناسانی که به برنامه دعوت شدند هم زیر ذره‌بین رسانه‌ها قرار گرفت. شیب اخبار و چینش برنامه‌های تولیدی و حتی حذف برنامه‌های کمدی از کنداکتور تلویزیون به‌گونه‌ای بود که فضای اجتماعی خودش را برای شنیدن خبری ناگوار آماده می‌کرد.
با این حال دو نظر از اعضای تیم دولت در گفت‌وگو با شبکه خبر منتشر شد که متفاوت از جریان اصلی انتشار اخبار بود. یکی مربوط به اظهارنظر مهدی صفری، معاون وزیر خارجه بود که ادعا کرد، دو بار با آل‌هاشم امام‌جمعه تبریز تماس گرفته شده و آل‌هاشم گفته که حالم بد است، اما صدای آمبولانس‌ها رو می‌شنوم. اظهارنظر دوم هم مربوط به محسن منصوری، معاون اجرایی رئیس‌جمهور بود. او در گفت‌وگو با شبکه خبر گفت: «دو تن از حاضران در بالگرد در چند نوبت با ما ارتباط برقرار کردند و این نشان‌دهنده آن است که احتمالا حادثه سختی نبوده است محدوده حادثه تا شعاع ۲ کیلومتری مشخص شده و در‌حال جست‌وجو هستند، ولی به‌دلیل صعب‌العبور بودن مسیر، جست‌وجو به‌سختی انجام می‌شود. کار ما با توجه به وضعیت جوی کند پیش می‌رود اما عزیزان کار جست‌وجو را ادامه می‌دهند ان‌شاءالله حامل خبرهای خوبی خواهیم بود.» این اظهارنظر، امیدواری‌هایی را برای سلامت رئیس‌جمهور و تیم همراهش ایجاد کرد و البته تا اندازه‌ای هم بحران را به پایتخت منتقل می‌کرد. انتقال شدت شرایط بحرانی به مرکز نشینان همراه شد با گفت‌وگویی که معاون سازمان امداد و نجات انجام داد. او در این گفت‌وگو گستردگی منطقه جغرافیایی که احتمال سانحه در آن رخ داده است را حدود 20 کیلومتر عنوان کرد. بخشی از پوشش خبری مربوط به واکنش‌های بین‌المللی نسبت به این حادثه بود. ارتباط تلفنی با کاظم جلالی، سفیر ایران در روسیه برقرار شد و او ضمن اعلام خبر برگزاری جلسه اضطراری پوتین، گفت: «بالگردهای روسیه از ارمنستان به سوی ایران حرکت می‌کنند.» اما یکی از چالش‌هایی که معمولا متوجه برنامه‌هایی با کنداکتور سنگین اینچنینی می‌شود، پر کردن آنتن با حضور افراد متعدد است. تلویزیون به‌درستی این را به‌عنوان یک رسانه پذیرفته است که افراد حاضر در قاب تلویزیون خودشان باید پاسخگوی اظهارنظرهایشان باشند، اما واقعیت این است که قاب رسانه ملی در شرایط حساس و بحرانی محل رجوع خیلی از رسانه‌های دنیاست و می‌تواند حامل پیام‌های دیپلماتیک باشد. یکی از اظهارنظرهایی که در آن شرایط حساس گفته شد، مربوط به فواد ایزدی، کارشناس مسائل خارجی بود که در گفت‌وگو با شبکه خبر گفت: «ضمن احترام به همسایگان کشور باید بگویم عوامل موساد در جمهوری‌آذربایجان حضور دارند و هر احتمالی درباره سقوط بالگرد رئیس‌جمهور وجود دارد و بررسی خواهد شد.» رسانه‌ای شدن این بخش از صحبت‌های ایزدی آن هم در شرایطی که هنوز تکلیف سلامت رئیس‌جمهور و تیم همراهش مشخص نبود؛ باعث انحراف در فضای رسانه‌ای شد.
حوالی ساعت ۴ صبح با خبرنگار اعزامی منطقه ورزقان ارتباط زنده برقرار شد و به همراه آن تصاویر پهپاد ترکیه‌ای منتشر شد. خبرنگار اعزامی گفت پیش‌بینی می‌شود نیروهای امدادی تا نیم‌ساعت دیگر به محلی که پهپاد اعلام کرده برسند. خبرنگار شبکه خبر در ساعت 6 و 32 دقیقه با حضور در منطقه‌ای که نیروهای امدادی به محل سانحه اعزام می‌شوند گفت: «هنوز اطلاعات دقیقی از سرنوشت مسافران بالگرد وجود ندارد.» با این حال در زیرنویس شبکه خبر اظهارنظر رئیس جمعیت هلال‌احمر منتشر شد. او در مصاحبه با رسانه‌ها گفته بود: «با کشف محل بالگرد سانحه‌دیده، آثاری از زنده بودن سرنشینان بالگرد مشاهده نشده است.» شبکه خبر در ساعت 7 و 55 دقیقه با پخش قرآن و تصاویری از آیت‌الله ابراهیم رئیسی به‌صورت رسمی، خبر ناگوار درگذشت رئیس‌جمهور و تیم همراهش را اعلام کرد.
وقت سوگواری
واضح است که شبکه‌های خبری بعد از اعلام خبر شهادت رئیس‌جمهور، بایستی مبتنی‌بر دو محور مجزا، تحلیل‌ها و پوشش‌های خبری‌شان را پیش می‌بردند. یکی سوگواری برای درگذشت شهدای حادثه دلخراش 30 اردیبهشت‌ماه 1403 و دیگری که اهمیت راهبردی برای شرایط فعلی کشور دارد، روحیه‌بخشی اجتماعی و تقویت امید جمعی نسبت به آینده مدیریت اجرایی و سیاسی کشور.
تلویزیون در برگزاری آیین سوگواری ید طولایی دارد و دوباره سراغ کلیشه‌ها و مهارت‌های پیشینی خود در این زمینه رفت؛ نقطه تمایزش این‌بار عنصر خادم‌الرضایی آیت‌الله رئیسی بود و در شبکه‌های مختلف، به پوشش زنده عزاداری‌ها حرم امام رضا(ع) و حضرت معصومه(س) پرداخت. البته پوشش زنده اجتماعات مذهبی در شهرهای مختلف از شب قبل حادثه شروع شده بود. تلویزیون از ساعت 17 روز یکشنبه، برپایی مراسم دعای توسل برای سلامتی حادثه‌دیدگان را از نقاط مختلف کشور پوشش می‌داد. اما بعد از اعلام خبر شهادت، این پوشش خبری شکل دیگری به خود گرفت و سراغ اجتماعاتی رفت که سوگوار شهدای 30 اردیبهشت‌ماه بودند.
بخش‌های خبری برای رفع نگرانی‌های اجتماعی در‌خصوص عدم حضور رئیس دولت از همان ساعات ابتدایی به تبیین و تشریح اصل 131 قانون اساسی پرداخت. مبتنی‌بر این اصل، شورای متشکل از رئیس قوه قضائیه، رئیس مجلس و معاون اول رئیس‌جمهور باید حداکثر ظرف ۵۰ روز زمینه انتخاب رئیس‌جمهور را فراهم کنند. این بخش قانون اساسی در گفت‌وگو با کارشناسان سیاسی مورد بررسی قرار گرفت و حتی سخنگوی شورای نگهبان برای تبیین این موضوع با شبکه خبر گفت‌وگوی تلفنی داشت.
یکی دیگر از ابعادی که پیرامون حادثه شهادت آیت‌الله رئیسی و تیم همراه‌شان شکل گرفت، ابراز همدردی افراد و کارشناسان سیاسی با گرایش‌های مختلف سیاسی بود، مثلا علی مطهری، محمد‌جواد ظریف، عباس عراقچی و آذری‌جهرمی از‌جمله چهره‌های سیاسی بودند که به آنتن تلویزیون دعوت شدند و این فرصت را یافتند که از طریق رسانه ملی در مورد این حادثه اعلام سوگواری کنند. پوشش ابعاد بین‌المللی این واقعه و واکنش‌های مسئولان خارجی به این حادثه، از دیگر مواردی بود که رسانه ملی به آن پرداخت.
