روزهای خوش و ناخوش «دیپلماسی آب» در ایران

محبت یاری، فرهیختگان آنلاین:  زندگی به مثابه سیاست. این عبارت کوتاه شاید به خوبی نشان دهد که سیاست چنان جنبه‌های مختلف را در قبضه خود گرفته که شاید مسئله‌ای را نتوان یافت که به سیاست مربوط نباشد؛ یکی از حیاتی‌ترین این مسائل «دیپلماسی آب» است.

بحران آب از آن دسته مسائل دغدغه‌آفرینی است که اگر در کشوری مثل ایران باشید حتما در گوشه‌ای از ذهنتان نگران مشکلات ناشی از آن هستید یا دست‌کم اخبار آن را شنیده‌اید و به عمق فجایعی که بحران آب می‌تواند بیافریند اندیشیده‌اید. از کمبود ذخایر آبی در برخی از استان‌های کشور که دریاچه‌ها را خشک و کشاورزی را مختل کرده تا ریزگردی که از بستر خشک رودها و برخاسته و در سینه هموطنان جنوبی‌مان نشسته است.

مسئله آب در مدیریت درون‌مرزی و البته برون‌مرزی نیازمند مدیریتی قدرتمند است تا از تبعات ناخوشایند آن جلوگیری شود. چراکه محیط زیست همچون اعضای بدن به هم پیوند خورده و آسیب به یک بخش، خسارت به بخش دیگری را در پی دارد و می‌تواند مسائل گوناگون همچون زیست جانواری تا حیات بشری را دستخوش تغییر‌ کند.

دیپلماسی آب در ایران فرازونشیب زیادی از سرگذرانده و نمره های خوبی را در کارنامه سیاستمداران ما نشانده و در مواردی هم البته نمره قبولی در این مقوله به دست آورده نشده است. از همکاری‌های موثر همسایه غربی تا بدعهدی‌های همسایه شرقی، روزهای خوش و ناخوشی برای منابع آبی ایران رقم زده است.

شروع خوب زاینده‌رود، کرخه و دریاچه ارومیه در 1403

پردازش تصاویر ماهواره‌ای در اسفند 1402 و اوایل سال جاری نشان از افزایش مساحت پهنه آبی دریاچه ارومیه داشت و خبرخوش سال نو شد؛ از طرفی دیگر جریان آب در شریان زاینده‌رود اصفهان موجی از شادی را به مسافران نوروزی و نیز مردم اصفهان تزریق کرد. این خبرهای خوش، ناشی از بارش‌های موثر و مدیریت در رهاسازی سدها بود. هرچند سهم این شادی ها باید بیشتر از این باشد و ما همچنان چشم به راه حیات مجدد گونه‌های جانوری در ارومیه و کشاورزی آسان در اصفهان هستیم ولی این شروع خوب به نوبه خود تصویر تلخ زایده‌رود خشک و ارومیه خالی را تلطیف کرد.

اما در «کرخه»؛ طی سامانه‌های بارشی از 27 اسفند تا 12 فروردین امسال، 510 میلیون متر مکعب آب به سد کرخه رسیده که 40 درصد کل آورد در 7 ماه گذشته است.

شاپور رجایی، رئیس حوضه آبریز رودخانه کرخه و مرزی غرب در این خصوص گفته است: بارندگی علاوه بر افزایش ذخیره سدها به دلیل واقع شدن در پایاب سد سبب شد تا نیاز به رهاسازی آب برای کشت کشاورزان 250 میلیون متر مکعب کاهش داشته باشد و به معنای دیگر از خروجی 250 میلیون متر مکعب آب از سد جلوگیری شود.

وی همچنین افزود: در مجموع سامانه بارشی سد به بهبود 760 میلیون متر مکعبی در سد کرخه ختم شد و با توجه به عبور از تراز نیروگاهی امکان کسب انرژی از حدود 300 میلیون متر مکعب آب نیز فراهم است.

سد کرخه یکی از حوزه‌های آبی مشترک بین ایران و عراق است. مدیریت این حوزه آب‌خیز بعد از تلخ‌کامی‌‌های ناشی از خشک شدن تالاب هورالعظیم و مشکلات ریزگردهایش در منطقه، نقطه عطفی در دیپلماسی آبی این دو کشور به حساب می‌آید. مدیریت اخیر سیلاب در کرخه نیز به گونه‌ای رغم خورد تا خسارت‌ در روستاهای پایین دست این کشور نیز به حداقل برسد.

بد قولی‌های همسایه شرقی‌ بر سر هیرمند

«هیرمند» رودخانه‌ای است که از افغانستان سر چشمه می‌گیرد و زندگی مردم منطقه سیستان و بلوچستان ایران وابسته به آن است. نوسان جریان آب هیرمند و کاهش آب جاری به سمت ایران در بیش از ۱۵۰ سال گذشته همواره مشکلاتی را در روابط سیاسی ایران و افغانستان درسطوح محلی و ملی بوجود آورده است.

طی این سال‌ها افغانستانی‌ها با جدا کردن کانال‌های متعددی از هیرمند و احداث سدهای مخزنی و انحرافی برروی آن حجم بیشتری از آب را مصرف نموده‌اند و میزان آب جاری به ایران را کاهش داده‌اند این مساله، در مواقع خشک‌سالی در بخش بالادست رودخانه کم آبی در سیستان را تشدید کرده است.

از چالش‌های موخر ایران با افغانستانِ پس از طالبان؛ در مردادماه سال 1401 بود که هیات وزیران ایران، وزرای امورخارجه را به پیگیری حقابه ایران از رود هیرمند مامور کرد اما در همین ماه افغانستان فاز دوم «سد کجکی» را نه به عنوان یک سد مخزنی، بلکه به عنوان سدی انحرافی با گنجایش آبگیری ۲٫۸ میلیارد متر مکعب‌روی رود هیرمند، افتتاح کرد. طی این جریان مقامات افغان باری دیگر طی این 150 سال؛ به بهانه‌های واهی از جریان یافتن طبیعی آب هیرمند به سمت ایران جلوگیری کردند.

جریانات فوق موجب صدور چندین بیانیه بین ایران و افغانستان شد اما این همسایه شرقی هربار از دادن حق‌آبه ایران که نجات خشکسالی سیستان، در گرو آن بود؛ طفره رفت. نگاهی به تاریخچه مناقشات ایران و افغانستان بر سر آب نشان می‌دهد کشورمان همواره تلاش کرده تا از راه‌ دوستی و گفت‌وگو و پیگیری دیپلماسی موضوع حقابه خود از هیرمند را پیگیری و در قبال این همسایه‌ هم‌زبان مدارا کند.

مناقشات سیاسی بر سر آب از حساسیت بالایی برخوردار است. بحث‌های تاریخی، فرهنگی و اجتماعی در این بین مهم و تاثیرگذار است. به همین خاطر اطلاق واژه «دیپلماسی» به آن از خیلی جهات درست است. دیپلماسی که البته با هر ترفندی پیش برود، در نهایت انتظار این است که منافع کشور و مردمر را تامین کند.