«فرهیختگان» بررسی کرد
آمریکا از برجام خارج شده و حالا دوره جدیدی از تعاملات بین‌المللی در حال شکل گرفتن است؛ دوره‌ای که در آن علاوه‌بر اینکه آمریکا به‌عنوان کشوری که زیر عهد و پیمان خود می‌زند، اذهان عمومی به‌ویژه مردم ایران به سمت عملکرد سه کشور اروپایی رفته است؛ کشورهایی که ظاهرا در مسیر فروریختن برجام با آمریکا همراه نشده‌اند و با ابراز تمایل رئیس‌جمهور ایران قرار شده بر سر عهد و پیمان خود در توافق هسته‌ای باقی بمانند تا توافق میان 6 کشور ادامه پیدا کند.
در این مسیر، یعنی همان راه ادامه برجام با اروپا که از زمان سخنرانی حسن روحانی در هفته گذشته آغاز شده است، طبیعتا چالش‌هایی وجود دارد؛ چالش‌هایی که قطعا مهم‌ترین آن میزان همراهی سه کشور با ایران و به همان میزان دوری از سیاست‌های آمریکا در قبال مذاکرات هسته‌ای خواهد بود و سوال اصلی این است که اروپا چقدر و چگونه می‌تواند منافع ایران را تامین کند تا ایران راضی به پابرجا نگه‌داشتن برجام باقی بماند.
مقامات ایران در این رابطه صحبت کرده‌اند و متفقا می‌گویند که اروپا باید برای این امر تضمین بدهد؛ تضمین‌هایی که ایران را دلگرم و مطمئن به آینده کند. علاوه‌بر رهبری انقلاب که این نکته را در سخنرانی هفته گذشته خود رسما متذکر شدند، حسن روحانی هم به آن اشاره کرده و حتی به آنگلا مرکل، صدراعظم آلمان هم با ذکر مصادیقی گفته است که منافع ایران در موضوعات و مسائل مهم مرتبط با برجام مانند فروش نفت، گاز، پتروشیمی و روابط بانکی، به‌طور روشن و صریح باید مشخص و تضمین شود.
این تاکید ویژه بر تضمین‌ها البته علاوه‌بر حساب و کتاب سیاسی و اقتصادی، نشات گرفته از یک تاریخچه پرتناقض میان روابط ایران با کشورهای اروپایی هم هست؛ روابطی که اگر در چندین مقطع در دوران پس از انقلاب مورد ارزیابی قرار گیرد، نتایج ناخوشایندی از آنها حاصل می‌شود.
ماجرای مذاکرات انتقادی، مذاکرات تجاری، میکونوس و ماجرای مذاکرات سال‌های ابتدایی دهه 80 از مصادیقی است که در لحظه به اذهان مردم خطور می‌کند؛ نمونه‌هایی که حالا همه می‌دانند در همه آنها ایران صادقانه حضور داشته ولی آلمان، انگلیس و فرانسه تلاش کرده‌اند هم ایران را دور برنند و هم به فشارهای بین‌المللی بر آن بیفزایند.
البته این به آن معنا نیست که مسیر مذاکراتی میان ایران و اروپا بسته باشد و لغو برجام در راه، بلکه مردم، رسانه‌ها و سیاستمداران نگران از ادامه مسیر با پیش‌فرض همکاری صادقانه اروپا هستند. خیلی‌ها می‌گویند در این مسیر اگر تضمین درست و درمانی گرفته نشود،
نتیجه نهایی مانند همان خواهد بود که از مذاکره با آمریکا حاصل شد.
«فرهیختگان» با همین دغدغه سراغ کارشناسان رفته و از آنها سوال پرسیده که مسیر رسیدن به یک توافق خوب میان ایران و اروپا در بستر برجام چیست و در چه شرایطی تضمین‌هایی که مد نظر مقامات ایرانی است، حاصل خواهد شد. یوسف مولایی، مدیرگروه روابط بین‌الملل دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران و الهام امین‌زاده، استاد دانشگاه و معاون حقوقی حسن روحانی در دولت یازدهم به این سوال پاسخ دادند.
الهام امین‌زاده:
تضمینی بگیرید که تخلف از آن برای اروپا هزینه داشته باشد
الهام امین‌زاده، معاون سابق حقوقی دولت روحانی گفت: «احتمال می‌رفت ترامپ مدت محدودی را با برجام ادامه بدهد، ولی این‌گونه نشد. البته خدا را شکر که از حالت بلاتکلیفی و ابهام خارج شدیم.»
معاون سابق حقوقی دولت روحانی با بیان اینکه وضعیت مذاکره با اروپایی‌ها متفاوت است به اروپا نباید اعتماد کرد، اظهار داشت: «اینکه در مذاکرات چند روز آینده چه فاکتورهایی باید در آن گنجانده شود و مدل مذاکره و گرفتن تعهد کار بسیار دشواری است و تیمی که در آنجا حاضر می‌شوند، تا این حد حضور ذهن داشته باشند.»
وی تاکید کرد: «پیشنهاد دادم تیمی که برای مذاکره می‌روند، بگویند ما هم قصد خارج شدن از برجام را داریم. ما باید یک مدل دیپلماسی فعال‌تر انتخاب کنیم که اگر برجام به نفع منافع ملی ما نباشد، علاقه‌ای به ادامه آن نخواهیم داشت. فکر می‌کنم مقداری از این ترفندها باید استفاده شود.»
امین‌زاده در پاسخ به این سوال که با توجه به تجربه تاریخی ایران با اروپا چقدر این مذاکرات می‌تواند اعتمادبخش باشد و ما از طرف اروپایی خود چه چیزهایی را می‌توانیم طلب کنیم، گفت: «جایگاه و موضع جمهوری اسلامی ایران در یک جایگاه مطالبه‌گری قوی است و ایران باید از ظرفیت قدرت و طلبکاری خود در زمینه برجام استفاده کند.»
معاون سابق حقوقی دولت تدبیر و امید با بیان اینکه اتحادیه اروپا به‌عنوان بازار تقاضای انرژی جمهوری اسلامی ایران شناخته می‌شود، افزود: «در همین زمینه اتحادیه اروپا باید به سه مطالبه اصلی ما پاسخگو باشد و در راستای عملیاتی شدن آن تضمین عملی و کتبی بدهد.»
وی در ادامه به مطالبه اول ایران اشاره و تصریح کرد: «اولا باید بازار تقاضای اتحادیه اروپا به صورت اطمینان‌بخش باشد، یعنی جایگزین دیگری برای ایران نداشته باشد.»
امین‌زاده پرداخت بهای صادرات انرژی را دومین مطالبه ایران دانست و اظهار داشت: «به محض اینکه تقاضای انرژی از سوی کشورهای اروپایی انجام شد، تضمین پرداخت منابع انرژی هم باید به جمهوری اسلامی ایران داده شود.»
وی ادامه داد: «این‌گونه نباشد که انرژی به سمت اتحادیه اروپا برود، اما پول ایران بلوکه شود. البته به مراتب اروپایی‌ها به ما ثابت کردند که از تعهدات خود طفره می‌روند، به دلیل اینکه از فشار آمریکا گله می‌کنند. اروپایی‌ها هیچ وقت خودشان را طرف معارض با ما تلقی نمی‌کنند، ولی می‌گویند آمریکا گفته اگر پول ایران را بدهید، ما شرکت‌های شما یا بخشی از انرژی شما را تحریم خواهیم کرد. اروپا نباید به هیچ وجه تهدیدات آمریکا را به رخ ما بکشد.»
امین‌زاده با بیان اینکه برجام مستحضر به تضمین و پشتوانه قطعنامه شورای امنیت است و این سومین مطالبه جمهوری اسلامی ایران است، تصریح کرد: «قطعنامه شورای امنیت فرای یک مذاکره و سند امضاشده است و در همین راستا باید تحریم‌های فصل هفت برداشته شود، بنابراین اتحادیه اروپا باید در واقع تکلیف خود را روشن کند که آیا می‌خواهد براساس اصول و قواعد حقوق بین‌الملل که در شورای امنیت پیش‌بینی شده، عمل کند یا نه.»
وی برجام را عرصه آزمایش اتحادیه اروپا دانست و افزود: «کشورهای عضو اتحادیه اروپا با تایید برجام باید نشان دهند به چه میزان به قوانین، مسائل حقوقی و عرف بین‌الملل تمکین دارند. امروز با خروج آمریکا از برجام نوبت اتحادیه اروپاست که خودش را در عرصه جهانی نشان دهد.»
معاون سابق حقوقی دولت تدبیر و امید در پاسخ به این سوال که با توجه به عهدشکنی اروپا در قضیه توافق سعدآباد چقدر می‌توان به تعهد آنها در برجام امیدوار بود، گفت: «صرفا نباید به یک تعهد گفتاری یا حتی کتبی یا ضمانتنامه اکتفا کرد؛ یعنی به نوعی تعهدات باید از اتحادیه اروپا گرفته شود که نقض تعهدی که به ایران سپردند، برای اتحادیه اروپا هزینه‌ساز شود و این نیاز به یک فکر بسیار عمیق دارد.»
وی ادامه داد: «به‌طور مثال اگر بعضی شرکت‌ها به صورت فاینانس در داخل ایران سرمایه‌گذاری کنند، آن کشوری که تحریم می‌کند و به تعهدات خود در قبال ایران عمل نمی‌کند، باعث می‌شود که کشور سرمایه‌گذار ضرر کند، بنابراین تضمین باید به صورتی باشد که نقض و تخلف از آن برای اتحادیه اروپا هزینه‌ساز باشد و این تنها راه‌حلش است.»
امین‌زاده تاکید کرد: «حرف اول را الان مبادلات تجاری و اقتصاد بین‌المللی می‌زنند. ما بیهوده دنبال تعهدات اخلاقی و از این چیزهایی که گاهی اوقات خود را وابسته به آن می‌کنیم، نباشیم. »
یوسف مولایی:
تضمین اروپا قابل‌اعتماد نیست
دکتر یوسف مولایی، عضو هیات‌علمی دانشگاه تهران و کارشناس حقوق بین‌الملل درباره وضعیت به‌وجودآمده گفت: «اروپایی‌ها معمولا نشان داده‌اند که بیشتر از آمریکایی‌ها به تعهدات بین‌المللی خود پایبندی دارند و ما تخلفات کمتری را درخصوص توافقات بین‌المللی از سوی آنها شاهد بوده‌ایم، چراکه نهادهای حاکمیتی در اروپا بیش از ساختار موجود در آمریکا محدودکننده قدرت رئیس دولت هستند و همین خودبه‌خود پایبندی آنها را بیش از آمریکا می‌کند.»
وی ادامه داد: «در روابط بین‌الملل به‌طور کلی مقوله تضمین موضوعیت چندانی ندارد. اگر کشوری در یک توافق تعهدات خود را تکرار نکند، سایرین صرفا با اتکا به مکانیسم‌های موجود در جامعه بین‌المللی می‌توانند کشور خاطی را تحت فشار قرار دهند.»
مولایی با بیان اینکه یکی از تضمین‌های قابل‌تصور در این ارتباط می‌تواند تضمین‌های اقتصادی باشد، افزود: «رفع تحریم‌ها، معلق کردن آنها یا عدم اجرای آنها، در چارچوب برجام مکانیسم مشخصی دارد و طبیعتا اروپایی‌ها صرفا در همان حد پایبند خواهند بود. بر این اساس میزان پایبندی اروپایی‌ها از این بعد هم مشابه همان چیزی خواهد بود که تاکنون بوده.»
این کارشناس مسائل حقوق بین‌الملل ادامه داد: «ما می‌توانیم مکانیسم حل اختلاف را تغییر دهیم و اختلافات احتمالی را به مذاکرات دوجانبه و کمیسیون مشترک ارجاع دهیم و اگر آنجا به نتیجه‌ای نرسیدیم، به دادگاه بین‌المللی لاهه مراجعه کنیم.»
وی تصریح کرد: «حتی اگر اروپایی‌ها متعهد شوند که درصورت اعمال تحریم جدید از سوی آمریکا، با واشنگتن همراهی نمی‌کنند، در عالم واقع هیچ تضمینی وجود ندارد که آنها به تعهد خود عمل کنند.» به گفته مولایی، «در بیانیه الجزایر که ما با آمریکایی‌ها برای خاتمه مساله گروگانگیری نوشتیم، آمریکا تعهد داد که در مسائل داخلی ایران دخالت نکند، اما دیدیم که چنین نشد، لذا این سوال به‌طور جدی مطرح است که چه چیزی می‌تواند به‌عنوان تضمین سند توافق مطرح باشد؟»
مولایی خاطرنشان کرد: «بنده به‌عنوان یک کارشناس ظرفیت بخصوصی در مناسبات حقوقی بین‌المللی نمی‌بینم و دوستانی که به صورت عملی دست‌اندرکار هستند، باید به ما بگویند چه نوع ضمانتی از سوی آنها برای ما قابل‌اعتنا خواهد بود. هر سندی هم که بدهند، بعدها در مقام عمل می‌توانند آن را اجرا نکنند.»
عضو هیات‌علمی دانشگاه تهران یادآور شد: «این مساله مثل یک معامله داخلی نیست که یک طرف به طرف دیگر ضمانت حسن انجام کار بدهد و حداکثر ضمانت اروپایی‌ها همین می‌تواند باشد که به صورت علنی و آشکار در افکار عمومی پایبندی خود را به برجام اعلام کنند.» وی با تاکید بر اینکه بیش از مساله تضمین باید به اقدامات متقابل عنایت داشت، تصریح کرد: «تنها ضمانت قابل‌اتکا درخصوص ادامه برجام با طرف‌های اروپایی این خواهد بود که اقدامات به صورت گام‌به‌گام و متوازن انجام شوند و هر عمل، به عمل طرف مقابل مشروط شود.»
وی در ادامه اضافه کرد: «چنانچه توافقی با اروپا به عمل آید، شرایط باید به‌گونه‌ای باشد که عدم اجرای برجام منجر به ضرر آنها شود. با این وصف باید از منظر اقتصادی در برجام پیش‌بینی‌های دقیقی به عمل آید. به‌عنوان نمونه، اروپایی‌ها تعهد بدهند که مبلغی را به‌عنوان اعتبار برای شرکت‌های خود قائل شوند که اگر فرداروزی تحریم‌های آمریکا اعمال شد، دولت‌های اروپایی این شرکت‌ها را ساپورت کنند و فضایی رقم بخورد که آنها راغب به همکاری باشند.»
به گفته این کارشناس مسائل حقوقی همچنین می‌توان مبلغ قابل‌توجهی به‌عنوان وام از طرف اروپایی دریافت کرد، با این شرط که اگر تعهدات آنها نقض شد، ما هم تعهدی به بازپرداخت آنها نداشته باشیم. علاوه‌بر آن بیمه‌های آنها باید موانع موجود را بر سر سرمایه‌گذاری شرکت‌های اروپایی در ایران هموار کرده و فرضا نرخ تعرفه‌های خود را در این خصوص کاهش دهند تا شرکت‌ها نسبت به حضور در ایران متمایل شوند.» مولایی خاطرنشان کرد: سیستم بانکی، سیستم حمل‌و نقل، بیمه و سایر سیستم‌هایی که درگیر امر سرمایه‌گذاری هستند، باید بگویند در دو سالی که برجام برپا شده بود، ما در رابطه با اروپا مشخصا با چه مشکلاتی مواجه بودیم تا صورت‌مساله روشن شود. در این صورت پیش‌بینی سازوکارهای لازم امکان‌پذیر خواهد بود.»
مطالب پیشنهادی
