سرمقاله/ صالح اسکندری سرپرست سازمان چاپ و مسئول امور رسانه‌های دانشگاه آزاد اسلامی
به گزارش «فرهیختگان آنلاین»، رهبر معظم انقلاب در دیدار ماه جاری با نخبگان دانشگاه شریف، بر مفهوم «علم جهادی» با این بیان تاکید فرمودند که «در علم هم باید جهادی عمل کرد.» همچنین، مرور بیانات معظم‌له اثبات می‌کند این اولین‌بار نیست که رهبر فرزانه انقلاب از مفاهیم ترکیبی علم جهادی و جهاد علمی استفاده می‌کنند. پیش از این نیز، در بیانات دیگر، مکررا جنبه‌هایی از علم جهادی را متذکر شده‌اند. از‌جمله، ایشان به مناسبت بازگشایی دانشگاه‌ها در مهرماه 1378 فرمودند: «جهاد علمی یکی از بزرگ‌ترین فرائض ما است.» اگر جهاد علمی و علم جهادی مقام شرعی و اجتماعی به این حد والا دارد، باید نقادانه پذیرفت که این رویکرد و گفتمان خاص به علم، به اندازه اهمیت آن مورد توجه و تأمل جامعه قرار نگرفته و حتی در تعریف و تبیین ابعاد و مولفه‌های آن نیز اهتمام لازم انجام نشده است. واضح‌تر از توصیه‌ها و بیانات متواتر معظم‌له، بند یک سیاست‌های کلی علم و فناوری کشور است که «جهاد مستمر علمی با هدف کسب مرجعیت علمی و فناوری در جهان» را به‌عنوان سیاست نخست هدف می‌گیرد و بنابراین کاربرد واضح عبارت جهاد علمی در این گزاره سیاستی، به این مفهوم ارزش و اعتبار قانونی و حقوقی نیز میدهد. هر تلاش برای رمزگشایی از جنبه‌های ذاتی و اعتباری این مفهوم، قدمی کوچک در تقویت و تثبیت این رویکرد است که ظرفیت‌های آن از جنبه‌های مختلفی قابل اثبات می‌باشد.
اولین و مهم‌ترین محور تمایز علم جهادی، در خودِ مفهوم جهد به‌عنوان ریشه فعلی جهاد که به معنی سعی و تلاش است، مستتر می‌باشد. بنابراین، اولین خصیصه علم جهادی، ابتناء آن بر تلاش و حرکت خستگی‌ناپذیر و مستمر است. این رویکرد، در برابر رویکرد انفعالی یا متوقعانه به علم و دانش قرار می‌گیرد.
رهبر معظم انقلاب درخصوص این محور می‌فرمایند: «علم شما علم جهادی است؛ با جهاد و با اجتهاد همراه است؛ دریوزه‌گری و منتظر نشستن برای هدیه شدن علم از این‌سو و آن‌سو نیست؛ دنبال علم می‌روید تا آن را به‌دست بیاورید؛ این علم جهادی و علم برخاسته از مجاهدت و اجتهاد و تلاش است.» در این بیان، هم بعد ایجابی علم جهادی و هم بعد سلبی آن یعنی انفعال و بی‌تحرکی نهفته است. اهمیت ترکیب‌بندی مستتر در مفهوم «علم جهادی» این است که علاوه‌بر بازتعریف علم به‌عنوان ماهیتی قدسی، ارزشی و اخلاقی، نوعی مواجهه فعال یا تهاجمی را در برابر رویکرد تدافعی یا پدافندی طرح‌ریزی می‌کند. این تبیین و مواجهه، خصوصا در شرایط بی‌عدالتی جهانی، تحریم‌های ظالمانه علمی و رقابت در تصاحب سهم بیشتر از قدرت از طریق علم، توجه مضاعفی را طلب می‌کند. فراتر از این، رویکرد علم جهادی، با مفهوم ایثار ارتباط دارد و بنابراین نه‌تنها مستلزم جهد و تلاش و مبارزه است، بلکه همچنین نیازمند و وابسته به ایثار، حتی متجلی‌ترین نوع آن، یعنی ایثار جان است.
رهبر حکیم انقلاب در اشاره به الزام ایثار در جهاد علمی در یادمان شهدای شرق کارون در سال 1393 فرموده‌اند: «اگر در میان هر ملتی کسانی وجود نداشته باشند که آماده باشند از جان خود، از راحت خود، در راه رسیدن به آرمان‌ها صرفِ‌نظر کنند، آن ملت به جایی نخواهد رسید.»
محور دوم در تبیین علم جهادی مربوط به هدف‌گذاری در جهد علمی است. در حالی که در مفهوم مصطلح و متداول، «علم نافع» به کاربردپذیری قصدمندانه و ایجاد ارزش افزوده اقتصادی آن راجع است، علم جهادی «دارای جهت و هدف الهی است». به تعبیر دیگر، علم جهادی، اعتبار خود را نه از منافع آنی و سودمندی این‌جهانی صرف آن، بلکه از ماهیت وسیله‌ای و ابزاری خود برای رسیدن به کمال و تقرب الهی می‌گیرد. طبیعتا علم نیز مانند هر وسیله دیگر، اگر در راه رضای خداوند به خدمت گرفته شود، کمال‌جویی مستتر در آن، منافع این‌جهانی از جمله رفع کرب از بندگان خدا، تامین عدالت و سعادت همگانی و نجات محیط‌زیست را به بهترین وجه در پی خواهد داشت.
رهبر معظم انقلاب، در راستای این محور می‌فرمایند: «ملاک در صدق جهاد این است که این حرکتی که انجام می‌گیرد، جهت‌دار و مواجهه با موانعی باشد که همت بر زدودن این موانع گماشته می‌شود؛ این می‌شود مبارزه. جهاد یعنی یک چنین مبارزه‌ای، که وقتی دارای جهت و هدف الهی بود، آن‌وقت جنبه تقدس هم پیدا می‌کند.»سومین محور در توجه به علم جهادی، ماهیت مبارزاتی و مقاومت‌طلبانه آن است. مفهوم جهاد در ذات خود اشاره صریح به مبارزه و نبرد بین خیر و شر دارد. گاه این نبرد درونی و علیه نفس‌اماره است که به جهاد‌اکبر تعبیر می‌شود و گاه موضوع این مبارزه، دشمن بیرونی است اما به هر حال، اهمیت محوری مفهوم جهاد در تعبیر علم جهادی، جان‌بخشی به علم به‌عنوان موضوعی مبارزاتی است که اتفاقا این مبارزه هم راجع به غلبه بر هوای نفس و هم مرتبط با دشمنانی است که خبیثانه در مقابل تعالی جامعه ایران اسلامی امروز ایستاده‌اند.
رهبر معظم انقلاب، به هر دو جنبه این مبارزات اشارات واضح دارند. ایشان می‌فرمایند: «شما مبارزه علمی می‌کنید؛ زیرا این کار شما به‌طور واضح دشمنان بسیار سرسختی دارد که نمی‌خواهند این حرکت علمی و تحقیقی انجام بگیرد» و همچنین این بیان روح‌بخش که: «علی‌رغم خباثت‌هایی که بعضی از عناصر خود‌فروخته دشمن در سطح دانشگاه‌ها و بیرون دانشگاه‌ها انجام می‌دهند برای اینکه بذر نومیدی را بپاشند، جوان‌های مومن ما ایستاده‌اند.»
ارزش ترکیب‌بندی دقیق و حکیمانه در مفهوم علم جهادی، علم را از زمینه تصنعیِ منفعت‌گرایی رها می‌کند، از این رو این مفهوم، رهایی‌بخش است و آزادی و آزادگی توأمان را هم برای مفهوم علم و هم برای علم‌ورزان و نهادهای علمی به ارمغان می‌آورد و ضمن بازگرداندن ماهیت قدسی علم به آن، برای دانشجویان، دانشمندان، محصلین و تمامی علم‌ورزان، تشخصی ارزشی و الهی قائل می‌شود. علاوه‌بر تاثیر عمیق این رویکرد بر هویت علم، افراد و نهادهای مرتبط با آن، باور به رویکرد علم جهادی، کلید حل مشکلات پیشاروی پیشرفت علمی و فناوری کشور است. این مفهوم، خصوصا در شرایط وجود قابلیت‌ها و ظرفیت‌ها، مواجهه‌ای ارزشی، الهی و پرانگیزه را در برابر موانع داخلی و خارجی پیشرفت علمی قرار میدهد. لذا، بر تمامی نهادهای علمی کشور و بر یکایک کارورزان علمی، تحقیقاتی و فناوری جامعه فرض است با عبور از سطح شعارزدگی، به این پرسش پاسخ دهند که آیا رویکرد قالب و محوری در جامعه ایران امروز به علم، رویکرد جهادی است؟ چنانچه پاسخ به این پرسش منفی یا تردید‌آمیز است، بر همه ما فرض است بدانیم موانع آن در کجاست و اینکه هر نهاد و هر فرد تا چه اندازه در توسعه و تحکیم گفتمان علم جهادی اهتمام داشته است؟
مطالب پیشنهادی
