آمیختگی مهاجرت با زندگی بشر

دانشنامه جمعیت‌شناسی که توسط پژوهشکده آثار در آخرین مراحل تهیه و چاپ است، در مورد مهاجرت می‌گوید: «مهاجرت عبارت است از تغییر مکان افراد یا گروه‌هایی از افراد که با تغییر دائمی یا نیمه‌دائمی محل سکونت همراه است.» در مقابل مهاجرت اصطلاح ترک یا جابه‌جایی عام‌تر بوده و در مورد تمامی اشکال حرکت فضایی جمعیت به کار گرفته شده است. تعریف دقیق جابه‌جایی مهاجرتی بر حسب تحلیل موردنظر تغییر می‌کند، اما به هرحال به‌طور طبیعی سه بعد مورد توجه قرار می‌گیرد. اولین بعد دائمی بودن جابه‌جایی است. سفرهای سیاحتی (بدون توجه به مساحت آنها) مسافرت‌های روزانه به محل کار و بالعکس و جابه‌جایی‌های افراد غیرساکن و کوچ‌رو مهاجرت به شمار نمی‌آید. بعد دوم موضوع فاصله یا به‌طور دقیق‌تر عبور از مرزهای تقسیمات سرزمینی است. و بعد سوم در نظر گرفتن یک دوره زمانی که مهاجرت‌ها در آن دوره پذیرفته شده باشند نیز ضروری است که منجر به مفهوم «دوره زمانی مهاجرت» خواهد شد. در مفهوم مهاجرت سه عامل دیگر نهفته است؛ جهت حرکت، مبدا و مقصد. مهاجرت را بر حسب معیارهای مختلف دسته‌بندی کرده‌اند. کسی که محل اقامت و محل تولدش با هم یکی نباشد به لحاظ محل اقامت درون‌کوچی و به لحاظ محل تولد برون‌کوچی انجام داده است.

به اعتباری دیگر مهاجرت‌ها را به خودخواسته و ناخواسته تقسیم کرده‌اند. منظور از مهاجرت‌های خودخواسته مهاجرت‌هایی هستند که به میل مهاجر بوده و حرکت آن از مبدا به مقصد به‌منظور کسب‌وکار، تحصیل و... است. مهاجرت‌های ناخواسته مهاجرتی است که بدون رضایت مهاجر انجام می‌شود. مثلا در زمان جنگ افراد ساکن در منطقه جنگی به منطقه امن‌تری مهاجرت می‌کنند. مهاجرت می‌تواند دائمی یا غیردائمی باشد. در مهاجرت دائمی، فرد مهاجر به مبدا خود باز نخواهد گشت. در مهاجرت غیردائمی، مهاجر پس از زندگی به محل اصل و اولیه خود بازمی‌گردد.
در تعریف سرشماری‌های جمعیتی منظور از مهاجرت داخلی مهاجرتی است که در داخل کشور انجام می‌شود. مثل مهاجرت‌های شهر به شهر، شهر به روستا، روستا به شهر و روستا به روستا، می‌توان به مهاجرت‌های درون‌استانی و برون‌استانی نیز اشاره کرد. دانشنامه جمعیت‌شناسی می‌گوید: «بین مهاجرت‌های واقعی و مهاجرت‌های بین‌المللی تفاوت زیادی وجود دارد و البته مهاجرت‌های داخلی پدیده رایج‌تری است. برای نشان دادن ماهیت مهاجرت پسوندها یا پیشوندهای بسیاری به کار گرفته شده است. مهاجرت به‌ویژه در سطح محلی تاثیر بسیاری زیادی در تعیین اندازه و ترکیب جمعیت دارد. در بسیاری از کشورها تفاوت‌های مربوط به خالص مهاجرت (مقصود تفاوت مهاجران ورودی از مهاجران خروجی) به مراتب بزرگ‌تر از تفاوت‌های متناظر بین نابرابری و مرگ‌ومیر است. به عبارت دیگر در این‌گونه از کشورها به جای آنکه تفاوت بین میزان تولد و میزان مرگ نقش عمده در آهنگ رشد جمعیت داشته باشد، خالص مهاجرت است که در رشد جمعیت‌شان اثر بیشتری می‌گذارد. در این دسته از کشورها چنانچه تعداد جمعیت کل نیز اندک باشد اثر جمعیت مهاجر موجب بروز شاخص‌های جمعیتی تعجب‌آوری می‌شود. به‌عنوان مثال اکثر افراد چنین می‌پندارند که پایین‌ترین میزان مرگ‌ومیر در کشورهای پیشرفته و مرفه اروپای شمالی یا غربی است. درحالی که چنین نیست زیرا نقش جمعیت مهاجر در دسته‌ای از کشورها آنچنان اهمیت دارد که میزان مرگ‌ومیر از آنها را به پایین‌ترین حدجهانی رسانیده است.
در کشور ما سهم مهاجران خارجی نسبت به جمعیت کل ناچیز است. بنابراین ساختارها و شاخص‌های جمعیتی ما هیچ‌گاه مانند برخی کشورها تحت‌تاثیر جمعیت مهاجر قرار نمی‌گیرد، زیرا که از سال 1335 تا سال 1370 درصد خارجیان مهاجر در کشور ما تنها از 2/0 تا 8/1 درصد جمعیت کل تغییرات داشته است. در سال 1385 مهاجران خارجی در ایران 3/2 درصد از کل جمعیت 70 میلیونی آن سال را تشکیل داده‌اند که تعداد آنان 5/1 میلیون نفر بوده است. از 3/2 درصد مهاجران خارجی در کشور ما در سال 1385 تنها 6/0 درصد آنها غیرافغانستانی و اهل کشورهای عربی، پاکستان، ترکیه، ترکمنستان، آذربایجان، ارمنستان و سایر کشورها بوده‌اند و بقیه یعنی 7/1 درصد را افغانستانی‌ها تشکیل داده‌اند. مهاجرت و ابعاد آن بحث جالبی است که از جنبه‌ها و دیدگاه‌های مختلف مورد بررسی پژوهشگران قرار گرفته به‌ویژه که رویدادهای اخیر دامنه این بحث را افزایش داده است. فرازونشیب‌های سیاسی و جنگ‌ها در سال‌هایی که از ورود به قرن بیست‌ویکم میلادی می‌گذرد بارزتر از گذشته امواج انسانی مهاجر را از کشورهای بلازده به سرزمین‌هایی که پنداشته‌اند آرام است، روانه کرده است.
جمعیت مهاجر چنانچه با برنامه‌ریزی در جرقه‌هایی اقتصادی به کار گرفته شود موجب شتاب در توسعه و چنانچه با بی‌برنامگی مواجه شود موجب بروز آسیب‌های اجتماعی و مشکلات جبران‌ناپذیر خواهد شد.