سازه‌ای که آب می‌دزدد

به گزارش «فرهیختگان آنلاین»، سد گتوند یکی از اشتباهات مهندسان ماست که در سال‌های اخیر به لطف رسانه‌ها، معروف شد اما هنوز طراحان و مسئولان آن اشتباه به افکار عمومی معرفی نشده‌اند. متاسفانه چون این مسائل اغلب در پستوی وزارتخانه‌های مربوطه می‌ماند و رسانه‌ای نمی‌شود؛ بنابراین مسئولان چنین طرح‌هایی مورد بازخواست واقع نمی‌شوند؛ اما اگر یکی از این اشتباهات مهندسی در کشورهای اروپایی یا آمریکای شمالی اتفاق می‌افتاد، قطعا علی‌رغم مواخذه یا دادگاهی کردن مسببان آن، از آن واقعه چند فیلم مستند و سینمایی تهیه می‌کردند تا درس عبرتی برای همیشه باشد. البته این‌گونه اشتباهات تنها مربوط به مهندسان ما نمی‌شود و در کشورهای مختلف جهان هم روی می‌دهد. سیستم رسانه‌ای، قضایی و بازرسی آنها به‌گونه‌ای است که امکان تکرار اشتباه را برای آینده به صفر یا حداقل می‌رساند اما در کشور ما، مساله به سرعت بایگانی شده و به فراموشی سپرده می‌شود بنابراین از آن درس گرفته نمی‌شود و سال‌های بعد کشور متحمل خسارات متعدد ناشی از همین غفلت می‌شود.

 با ذکر مسائل فوق، خوب است یادی کنیم از سد لار، دارنده رتبه نخست فرار آب در دنیا؛ سدی که البته با نظر کارشناسان خارجی در کشور بنا شد و تاکنون میلیاردها تومان خرج آن شد ولی متاسفانه درسی از آن گرفته نشد و سال‌های بعد، سد گتوند را ساختیم که در رقابت تنگاتنگ با سد لار، یکی‌دیگر از اشتباهات مهندسی را به نام کشور ما ثبت کرد. سد خاکی لار با ارتفاع 105 متر از کف رودخانه دارای حجم مخزن 960 میلیون مترمکعب و طول تاج سد 1150 متر و عرض تاج 13متر است که در 95 کیلومتری شهرستان آمل در استان مازندران و ۷۵ کیلومتری شمال‌شرق تهران قرار دارد. مطالعات اولیه سد در سال 1330 شمسی آغاز شد. در مطالعات دهه 1340، مهندسان مشاور الکساندر گیب انگلستان، محور سد را در محل کنونی پیشنهاد کردند. گزارش پایانی طراحی در سال 1351 ارائه شد. عملیات ساختمانی سد با انتخاب مشارکت شرکت پیمانکاری از کشور ایتالیا به‌نام ایمپرجیلو در سال 1353 آغاز شد. با تکمیل شدن بخش اعظم خاکریز بدنه سد، آبگیری دریاچه در سال 1359 آغاز شد و اجرای سد در سال 1361 به پایان رسید.  پس از بهره‌برداری در سال 61 عنوان شد که از همان ابتدای آبگیری، این سد یک‌سوم آب موجود خود را حفظ می‌کند و دوسوم دیگر را از کف و دیواره سد در عمق 200 متری به دلیل کارستی بودن سنگ‌های آهکی از دست می‌دهد.

برآورد بلند‌مدت (25 ساله) کارشناسان نشان می‌دهد حداقل فرار آب از مخزن سد لار سه مترمکعب در ثانیه و حداکثر آن حدود 13 مترمکعب در ثانیه است. متوسط فرار آب این سد در طول سال حدود هفت مترمکعب در ثانیه برآورد می‌شود. از این‌رو، به‌طور متوسط در یک 24 ساعت، حدود 605 هزار مترمکعب آب از مخزن سد لار به پایین‌دست نشت می‌کند. این رقم در طول یک‌سال حجم 220 میلیون مترمکعب آب شیرین را شامل می‌شود که رقم بسیار بزرگی است.

 ماجرا چیست؟

 مشکل آنجاست که تکیه‌گاه سمت راست سد لار و بخشی از دیواره راست مخزن این سد از سنگ‌آهک‌های کارستی سازند لار درست شده است. این سنگ‌ها دارای شکستگی‌ها و حفره‌های سطحی نسبتا بزرگی است که تاییدی بر حالت کارستی و نفوذ‌پذیری زیاد آنهاست. در سال 1362 ظاهرا یکی از کارکنان متوجه می‌شود که در دیواره سمت راست دریاچه، آب به صورت آبشار‌مانند و با صدای زیاد به داخل یک غار زیر زمینی فرومی‌ریزد. این غار تا 18 متری دنبال شد و به شکافی رسید که تا اعماق ادامه داشت. علاوه‌بر آن پس از آغاز آبگیری دریاچه، دبی چشمه‌های واقع در پایین‌دست سد افزایش یافت. فرار آب و به بهره‌برداری کامل نرسیدن سد باعث شد  دفتر مشاورین لار توسط وزارت نیرو تاسیس شود و این گروه بررسی‌هایی را در مورد نحوه فرار آب و روش‌های جلوگیری از آن آغاز کنند.

حفر گمانه‌های جدید، وجود یک غار بزرگ را در 80 متری زیرسطح آب زیرزمینی در نزدیکی تکیه‌گاه سمت راست مشخص کرد. بنابراین با استفاده از روش‌های متعدد مشخصات غار و سرعت جریان آب در آن معلوم شد. یکی از این روش‌ها تعیین محل فرار آب از دریاچه و ارتباط آن با چشمه‌های پایین‌دست توسط ردیاب‌های رنگین یا ایزوتوپ‌های رادیواکتیو بود. ردیاب‌های افزوده‌شده به آب غار پس از 18 ساعت در چشمه‌های پلور و پس از 26 ساعت در چشمه‌های هراز گرفته شدند و درنتیجه سرعت آب زیر‌زمینی برای آنها بین هفت تا 9 سانتیمتر بر ثانیه به دست آمد. این اعداد نشانه وجود جریان آزاد آب در معابر بزرگ زیرزمینی است. گمانه اکتشافی جدید و دیگر روش‌ها، طول غار بزرگ زیرزمینی زیر سد را حدود 68 متر و ارتفاع آن را حدود 30 متر برآورد کرد، به این ترتیب حجم این محفظه عظیم زیرزمینی 90‌هزار مترمکعب تخمین زده شد.

پس از آن تمام تلاش‌ها برای مسدود کردن غار بزرگ زیرزمینی آغاز شد اما با روش‌های آزمایش شده، سرعت فرار آب کاهش یافت ولی به نتایج مطلوب نرسید و متاسفانه آب دریاچه بالا نیامد. بدتر آنکه حفاری‌های جدیدتر نشان داد معابر کارستی تا ده‌ها متر پایین‌تر از غار کشف شده نیز وجود دارد، یعنی تا اعماق چندصد متری زیر بستر رودخانه! خلاصه آن که، سدی که هزینه احداث آن حدود چهار میلیارد تومان بوده است امروزه تنها 15 درصد آب رودخانه لار را ذخیره می‌کند. درنتیجه، سطح آب دریاچه در شرایط فعلی به ارتفاع لازم برای انتقال آب مورد‌نیاز به تهران از طریق تونل‌های احداث شده (تونل لار-کلان) نرسید و مهم‌ترین هدف احداث سد لار که رفع کمبود فزاینده آب مورد‌نیاز تهران و شهرهای مرکزی استان مازندران بود، برآورده نشده است.

* نویسنده : مهدی بادپا دکتری زمین شناسی