زهرا رمضانی، خبرنگار گروه دانشگاه: صنعت هسته‌ای از مهم‌ترین صنایع هر کشور است که پیشرفت آن، پیشرفت صنایع دیگر را به‌همراه دارد. هرچند فناوری هسته‌ای این روزها به‌دلیل تحریم‌های کشورهای دارنده، همواره با چالش روبه‌رو بوده است. بنابراین پژوهش در این حوزه برای برون‌رفت از چالش‌ها و مشکلات یکی از راهکارهایی است که پیش روی مسئولان کشور قرار دارد. سازمان انرژی اتمی به‌عنوان نهاد متولی توسعه و کاربرد این انرژی در سال‌های اخیر با تغییر رویکرد خود از تصدی‌گری دولتی به اقتصاد دانش‌بنیانی و بازکردن درهای سازمان با رویکرد نوآوری باز، تلاش کرده کاربردهای متعدد این انرژی را وارد جامعه کند. بر همین اساس چندی پیش نشستی با عنوان «زیست‌بوم نوآوری هسته‌ای فرصت‌ها و چالش‌ها» با حضور حمید راشدی استاد تمام دانشکدگان فنی دانشگاه تهران و رئیس مرکز فناوری و نوآوری رسا، پژمان شیرمردی معاون سازمان انرژی اتمی و مدیرعامل شرکت توسعه کاربرد پرتوهای ایران، بهزاد سلطانی رئیس سابق پژوهشگاه علوم و فناوری هسته‌ای، جواد کریمی‌ثابت معاون سازمان و رئیس مرکز ملی نظام کیفیت و استانداردهای اتمی ایران به دبیری مریم نوذری مدیر تجاری‌سازی و توسعه بازار شرکت توسعه کاربرد پرتوهای ایران برگزار شد. در آستانه روز ملی فناوری هسته‌ای مشروح این نشست را در «فرهیختگان» می‌خوانید.
مریم نوذری، مدیر تجاری‌سازی و توسعه بازار شرکت‌های توسعه کاربرد پرتوهای ایران و دبیر پنل: دستاوردهای فناورانه‌ای که سازمان داشته، نتیجه تغییر پارادایم بوده است. البته از گذشته وجود داشته، منتها وسعت آن افزایش یافته و سیاست سازمان انرژی اتمی و به تبع آن پژوهشگاه علوم و فنون هسته‌ای به سمت باز کردن درها با رویکرد نوآوری باز و تجاری‌سازی دستاوردهای فناورانه هسته‌ای و همچنین استفاده از آن در صنایع دیگر پیش رفته است. زمانی تصمیم‌گیری شد زیست‌بوم نوآوری صنعت هسته‌ای شکل بگیرد و مرکز نوآوری و فناوری «رسا» به تبع این سیاستگذاری تاسیس شد تا دستاوردهای پژوهشی پژوهشگاه بعد از اینکه به «TRL» به سطح چهار و پنج می‌رسد، در درون پژوهشگاه نماند و وارد جامعه شود. خواهشم این است. از دکتر جواد کریمی‌ثابت، معاون سازمان انرژی اتمی و رئیس مرکز ملی نظام کیفیت و استانداردهای اتمی ایران می‌خواهم درباره چالش‌ها و مسائلی صحبت کند که با آنها در مسیر رسیدن به این سیاست و تصمیم‌گیری مواجه بود.
تغییرات اقلیمی یکی از دلایل حرکت صنعت هسته‌ای به سمت فناوری بوده است
جواد کریمی‌ثابت، معاون سازمان انرژی اتمی و رئیس مرکز ملی نظام کیفیت و استانداردهای اتمی ایران: صحبت‌هایم را با حرف‌های آقای سلطانی شروع می‌کنم. ایشان نکته خیلی خوبی را بیان کرد. اصلا «سازمان انرژی اتمی» را در نظر نگیریم، بلکه بگوییم «سازمان ملی ماموریت‌محور»؛ چرا‌که برای خودمان در شروع امر خیلی مهم بود که چگونه در آن مجموعه کار را آغاز کنیم. در حوزه سازمانی مجموعه ما، بهتر از من می‌دانید که اکنون کاربرد فناوری هسته‌ای در همه زمینه‌ها اعم از حوزه سلامت، کشاورزی و دارویی بسیار گسترش پیدا کرده؛ تا حدی که می‌توان گفت بعضی از این موارد کاربرد، دیگر رقیبی ندارد. یعنی می‌توان گفت بهترین یا تنها گزینه‌ای است که می‌توانیم از آن استفاده کنیم. در حوزه‌های دیگر از جمله بهداشت و سلامت نیز می‌بینید فناوری هسته‌ای در مبارزه با سرطان جزء بهترین گزینه‌ها است.
قبل از اینکه وارد بحث شوم و بگویم چگونه به سمت ایجاد مرکز نوآوری رفتیم، باید اشاره کنم شاید کل نوآوری در صنعت هسته‌ای از سال 2000 در دنیا آغاز شد. قبلا بیشتر تمرکز در این فناوری بر انرژی بود. در انرژی هم سرمایه‌گذاری‌ها و ریسک بالا بوده و زمان بازگشت سرمایه‌گذاری هم بسیار زیاد بود. «order» (سفارش) سرمایه‌گذاری یک رآکتور هزار مگاواتی نزدیک به پنج تا هفت میلیارد دلار است. زمان ساخت آن هم به طور متوسط بین پنج تا هفت سال طول می‌کشد، بنابراین بخش خصوصی تمایل زیادی به این کار نداشت؛ چرا‌که هم سرمایه‌گذاری، هم ریسک و هم زمان بالا بود. طول می‌کشید تا پروژه‌ای به اتمام و بهره‌برداری برسد. طیف وسیعی مخصوصا در کابرد پرتوها گسترش پیدا کرد. اگر دکتر شیرمردی تشریف بیاورد، این موضوع را باز می‌کند. بازاری که فقط برای کاربرد پرتوها در دنیا دیده شده، بیش از چند صد میلیارد دلار است. در حوزه سلامت، کشاورزی، تصفیه آب، پلیمر و... بالای چند صد میلیارد دلار در نظر گرفته شده که عدد بسیار بزرگی است. کشورهای بزرگی مثل آمریکا و ژاپن، بخش زیادی از بازار را در این حوزه به دست گرفته‌اند. این مقدمه را عرض می‌کنم تا بیشتر تجربه‌ای که در سازمان ملی داشتیم را بیان کنم.
اگر به مقالات رجوع کرده و دو کلمه «نوآوری» و «هسته‌ای» را جست‌وجو کنیم، می‌بینیم در سال 2000 حدود 50 مقاله پیدا می‌شود که این دو کلمه را کنار همدیگر در خود دارند. در سال 2020 تعدادشان به 350 مقاله رسیده است. همچنین تعداد ارجاعات افزایش یافت؛ مثلا در سال 2000 حدود 300 یا 400 و در مجموع کمتر از هزار مورد ارجاع پیدا کرد، اما در سال 2020 بیش از 10 هزار ارجاع به این موضوع صورت گرفت. می‌خواهم بگویم توجه دنیا به موضوع نوآوری در حوزه هسته‌ای با توجه به کاربردها بیشتر شده است. نکته دیگری که باعث شده همه را به سمت نوآوری در صنعت هسته‌ای هل بدهد، بحث تغییرات اقلیمی است. اکنون می‌بینیم معضل بزرگ دنیا «Climate change» (تغییرات اقلیمی) شده و فناوری هسته‌ای در اینجا می‌تواند واقعا نقشی کلیدی داشته باشد؛ چه در مدیریت آب، چه شناسایی منابع، چه پایداری و چه جلوگیری از سرعت دادن به تغییرات اقلیمی. این موضوعات کنار هم چند سال پیش، ما را در مجموعه سازمان بر آن داشت که مسیری را برای نوآوری شکل بدهیم. در نهایت منتج به ایجاد مرکز نوآوری «رسا» در سازمان انرژی اتمی شد. بزرگ‌ترین چالشی که خودم در آن موضوع داشتم و فکر می‌کنم هنوز هم برای من وجود دارد، بحث مالکیت فکری است. دوستان تایید می‌کنند در حوزه نوآوری مخصوصا در سازمان‌های ملی ماموریت‌محور، چنین چالشی وجود دارد. همیشه پاشنه آشیل اکوسیستم‌ها، مالکیت فکری است. فکر می‌کنم این مساله کنار تامین منابع و بحث‌های بازار، بزرگ‌ترین چالش ما بود. در خصوص تجارب فناورانه‌ای که بتوان به مسیر نوآورانه یا تجاری‌سازی تبدیل کرد، به نظرم مشکلات ما زیاد نبوده است. می‌توانستیم این مشکلات را به راحتی حل کنیم. اما بحث مالکیت فکری در سازمان‌های دولتی که قرار است از دل‌شان یک نوآوری شکل بگیرد، خیلی پیچیده است.
موضوع دیگری که در این سازمان‌های ملی بسیار مهم است، بحث نوآوری باز بود. روی واژه «ملی» تاکید دارم، چون می‌خواهم دیگر نگوییم «انرژی اتمی». خیلی از اینگونه معضلات در جاهای دیگر مانند وزارت «دفاع» هم وجود دارد. سازمان‌هایی شبیه به ما چنین مشکلاتی دارند. حال سوال این است اصلا چگونه با نوآوری باز برخورد کنیم؟ نوآوری ناشی از ناهمگن بودن دو محیط است. اگر محیط را همگن کنید، هیچ‌وقت نوآور نخواهد بود. باید محیطی ناهمگن در بیرون باشد تا چنین اتفاقی بیفتد. بحث‌های زیادی در آن زمان شکل گرفت و تاکید شد همه چیز را در درون خودمان و مجموعه‌ای بسته داشته باشیم، ولی می‌دانستیم این نوآوری، پایدار نخواهد بود. حرکتی می‌کند ولی این سیستم دوباره مثل همه سیستم‌ها هضم می‌شود. در ادامه به یک سیستم کارمندی تبدیل می‌شود که وجود دارد. یکی از چالش‌ها همین موضوع بود. برای هرکدام از مسائل، دوستان ما راهکارهای خوبی پیدا کرده‌اند.
موضوع سوم این بود که چه موضوعاتی را در مجموعه روی سیستم بیاوریم؛ این نکته اهمیت زیادی داشت. یعنی هسته اکوسیستم و یا به اصطلاح عامیانه نطفه این هسته را با چه فناوری‌ای بگذاریم. آیا در حوزه انرژی ورود کنیم یا به حوزه کاربرد پرتوها یا حوزه دارو برویم؟ همه اینها برای ما جای سوال داشت و بسیار هم برای‌مان اهمیت داشت. دقیقا بذری بود که باید می‌گذاشتیم تا این نهال رشد کند. خودش تجربه‌های زیادی برای ما داشت و مواردی از آن آموختیم. اگر دوستان دیگر هم به ما ملحق شوند، جمع‌بندی ما کاربرد پرتوها بود؛ هم از نظر بازار بسیار مطلوب، هم از لحاظ میزان سرمایه‌گذاری و دیگر عامل‌هایی که خودتان بهتر از من می‌دانید.
برای خواندن متن کامل گزارش، اینجا را بخوانید.