ندا اظهری، مترجم: از دو سال پیش که جنگ روسیه و اوکراین آغاز شد، بسیاری از کشورهای غربی با تحریم همه‌جانبه روسیه، این کشور را به انزوا کشاندند. یکی از حوزه‌هایی که غرب به شدت روسیه را تحریم کرد، حوزه‌های آکادمیک و علمی بود و برای روسیه‌ای که تعاملات علمی زیادی با کشورهای اروپایی و آمریکای شمالی داشت، جدا افتادن از این دایره، تبعات زیادی به بار آورد و مقامات روسی را بر آن داشت تا برای پیشبرد اهداف و تعاملات علمی خود به دنبال شریک تازه‌ای باشند. جدا افتادن روسیه از غرب، توجه مقامات این کشور را به سوی شرق و کشورهای آسیایی جلب کرد و در این میان، چین با توجه به موقعیت برتری علمی که در دنیا دارد، نخستین گزینه روس‌ها برای همکاری و مشارکت به حساب می‌آید.
پیروزی چین بر شرکای قدیمی روسیه
به گزارش sciencebusiness، حدود دو سال از دستور حمله ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه به اوکراین می‌گذرد و پیامد این تصمیم غلط برای روسیه روی بعد علمی این کشور آشکار شد، به‌طوری که به مرور حجم مقالات علمی روسیه کاهش یافت و محققان و دانشگاه‌های روسی جایگاه خود را در رتبه‌بندی‌ها از دست دادند. تا پیش از این جنگ، آلمان و آمریکا جدی‌ترین و بزرگ‌ترین شرکای روسیه در فعالیت‌های علمی و نگارش مقالات مشترک به شمار می‌رفتند اما در سال 2023، چین در نهایت توانست بر آلمان و آمریکا غلبه کند و جایگزین آنها برای روسیه شود. همکاری آلمان و آمریکا به عنوان سهمی که در نوشتن مقالات مشترک با روسیه داشتند پیش از جنگ هم روندی کاهشی به خود گرفت اما به نظر می‌رسد این جنگ بهانه‌ای شد تا این کاهش، شیب تندتری پیدا کند و در نهایت آلمان و آمریکا از همکاری با روسیه سر باز زنند. در عین حال، شواهد نشان می‌دهد که آن تعداد از مقالات روسیه که با همکاری چینی‌ها تالیف شده، به طور پیوسته از هر دو کشور پیشی گرفته است؛ اگرچه به نظر می‌رسد تعداد مقالات مشترک چین و روسیه هم نسبت به روزهای اوج کمتر شده است.
مدیر پژوهش روسی‌تبار دانشگاه IMT Atlantique که یک دانشگاه فناوری در فرانسه است، عنوان کرده که روابط روسیه با چین به اندازه‌ای که تصور می‌شود، رشد نمی‌کند و چیزی که بیشتر در این روابط جلب توجه می‌کند، کاهش روابط روسیه با غرب است که روابط با چین را پررنگ‌تر کرده است. از برخی جهات، این فروپاشی در همکاری با غرب چندان هم تعجب‌آور نیست. پس از جنگ روسیه و اوکراین، کشورهای اروپایی طیف وسیعی از تحریم‌های علمی را علیه مسکو به اجرا گذاشتند و پروژه‌های رسمی را که قرار بود به اتفاق هم انجام دهند، لغو کردند. به عنوان مثال، اتحادیه اروپا، شرکای روسی خود را از پروژه‌های «افق اروپا» بیرون و عدم تمایل خود را به ادامه همکاری با آنها در پیشبرد پروژه‌ها اعلام کرد. در این ممنوعیت‌ها، محققان به طور فردی از پروژه‌های مشترک کنار گذاشته نشده‌اند اما تحریم‌هایی شامل ایجاد محدودیت در پروازهای مستقیم از روسیه به کشورهای اروپایی، جابه‌جایی بین روسیه و غرب را دشوار و پرهزینه کرده است؛ از این رو برخی محققان شرکت در بسیاری از همایش‌ها، کنفرانس‌ها و گردهمایی‌های علمی را که در کشورهای غربی و آمریکای شمالی برگزار می‌شوند، از دست می‌دهند. او همچنین عنوان کرده است که فضای دلهره‌آوری که در روسیه حکمفرما شده، همراه با افزایش شمار دانشمندانی که به اتهام افشای اسرار به خارجی‌ها تحت پیگرد قانونی قرار می‌گیرند، نوعی دلسردی آشکار برای همکاری با غرب ایجاد کرده است.
کاهش 3 درصدی سهم مشارکتی آمریکا در 24 سال
با تمام شرایطی که عنوان شد، هنوز می‌توان گسستگی و انزوا میان روسیه و غرب را به طور چشمگیری مشاهده کرد. در اواسط دهه 2000، تقریبا 9 درصد از تمام مقالات تالیف‌شده روسی، یک نویسنده همکار آلمانی داشتند. البته این شرایط تنها محدود به آلمان نمی‌شد و در مورد آمریکا نیز اوضاع به همین منوال بود و سهمی از مقالات روسی را به خود اختصاص می‌دادند. اما شواهد به‌دست‌آمده حکایت از آن دارد که با شدت گرفتن آتش جنگ، میزان مشارکت غربی‌ها در تولید مقاله توسط محققان روس تا نصف کاهش یافت. البته شواهد نشان می‌دهد که این روند کاهشی ممکن است در سال‌های پیش‌رو شدیدتر شود و ممکن است ماه‌ها یا حتی سال‌ها طول بکشد تا نتایج نهایی یک پروژه مشترک در یک مجله منتشر شود. این بدان معناست که بسیاری از مقالات مشترک منتشرشده در سال 2023 احتمالا خروجی پژوهش‌هایی است که پیش از وقوع جنگ روسیه و اوکراین آغاز شده است؛ بنابراین سال‌ها ممکن است بگذرد تا پیامد این جنگ بر کاهش تعداد مقالات را در آمارها مشاهده کرد. آنچه موضع روسیه را در مجامع علمی تحت‌تاثیر قرار داده، کمرنگ‌تر شدن حضور محققان و دانشگاهیان این کشور در کنفرانس‌های دانشگاهی و جدایی آنها از مجامع علمی از زمان آغاز جنگ است که تاثیر چشمگیری به جا گذاشته است. از آنجایی که دانشگاهیان و محققان در چنین فضاهایی بیشترین ارتباط را با همکاران و همتایان خارجی خود برقرار می‌کنند، این عدم حضور به مرور مشکل‌آفرین شده و فضای علمی روسیه را از دنیا دور می‌کند.
افزایش 0.6 درصدی سهم چین
طبق آمارهای ارائه‌شده، از میان شرکای خارجی روسیه شامل آمریکا، آلمان، چین، انگلیس، فرانسه، ایتالیا، هند، اسپانیا، قزاقستان و ژاپن، تمام کشورهای اروپایی روندی رو به کاهش را نسبت به سال‌های گذشته پیدا کرده‌اند و در این میان، قزاقستان و هند روند آهسته و رو به رشدی را نشان می‌دهند اما چینی‌ها با سرعتی رو به جلو در حال حرکت بوده و هر سال مشارکت چینی‌ها با روسیه افزایش داشته است، به گونه‌ای که سهم چین در مشارکت با روسیه در سال 2023 حدود 4.4 درصد گزارش شده است. این در حالی است که در همین سال، سهم آمریکا 4.1 درصد و سهم آلمان 3.4 درصد بوده است. کاهش سهم آمریکا و آلمان به عنوان دو شریک اصلی و بزرگ روسیه از سال 2021 شدت گرفت به طوری که سهم هر یک از آنها در 2021 به ترتیب 5.5 درصد و 5.6 درصد اعلام شده است که این کاهش در 2022 نیز ادامه پیدا کرد و به ترتیب به 4.8 درصد و 4.4 درصد رسید. سهم چین در شراکت علمی با روسیه در سال 2021 حدود 3.8 درصد بوده و به مرور در سال‌های 2022 و 2023 به 4.2 درصد و 4.4 درصد رشد پیدا کرده است. درواقع سهم آمریکا در سال 2023 در مقایسه با 2021 حدود 1.4 درصد و سهم آلمان 2.2 درصد کاهش داشته است. رشد سهم مشارکت چینی‌ها از 2021 تا 2023 حدود 0.6 درصد افزایش نشان می‌دهد. اگر کمی به عقب برگردیم، سهم آمریکا و آلمان در مشارکت علمی با روسیه در سال 2000 میلادی به ترتیب 7 درصد و 7.2 درصد بوده است که در مقایسه با 2023 کاهش 2.9 درصدی برای آمریکا و کاهش 3.8 درصدی برای آلمان را به دنبال داشته است.
کاهش تعداد مقالات مشترک چین و روسیه
چین در خلال جنگ روسیه با اوکراین حداقل حمایت ضمنی خود را از این کشور به عمل آورد و با احتساب آن افزایش همکاری آنها با روس‌ها بیشتر از آن که مطلق باشد، به‌صورت نسبی پیش می‌رود. در سال 2023، روسیه و چین قریب به 3280 مقاله را به‌طور مشترک منتشر کردند که در مقایسه با تعداد 3538 مقاله مشترک بین این دو کشور در سال 2022 با کاهش 7.3 درصدی مواجه شده است. البته با توجه به اینکه داده‌های نهایی سال گذشته به مرور مشخص و سپس اعلام می‌شود، انتظار می‌رود رقم مقالات مشترک این دو کشور در سال 2023 رو با بالا اصلاح شود. چین تنها سهم خود را از مقالات افزایش داده؛ چراکه تعداد کلی مقالات روسیه در سال گذشته به میزان قابل‌توجهی کاهش نشان می‌دهد. الکساندر نوزیک، فیزیکدان موسسه فیزیک و فناوری مسکو معتقد است که چین همیشه با روسیه همکاری داشته اما در حال حاضر با توجه به تحریم‌هایی که از سوی غرب صورت گرفته، برخی همکاری‌ها و مشارکت‌ها با اروپا و آمریکا غیرممکن شده است، بنابراین مردم روسیه هم باید کاری انجام دهند و مشارکت خود را با چین افزایش دهند.»
در این بین، شرکت‌های چینی مانند «هوآوی» گام‌های بلندی برای فعالیت‌های پژوهشی خود در روسیه برداشته‌اند. دولت روسیه به‌طور مستقیم فعالیت‌های مشترک آکادمیک با چین را پیش نبرده است اما در عوض به دانشمندان خود نسبت به همکاری با کشورهای غربی که عملا کشورهای دوست و همکار محسوب نمی‌شوند، هشدار داده است. «موسسه فیزیک و فناوری مسکو» در تحریم مستقیم آمریکاست به‌طوری که تمام مشارکت‌ها و همکاری‌های پژوهشی آن ممنوع بوده و این دانشگاه قادر به خرید سخت‌افزار و نرم‌افزارهای مرتبط با آمریکا نیست. مساله‌ای که در حال حاضر بیش از هر چیز دیگری در فضای علمی روسیه توجه‌ها را به خود جلب کرده، فشار بودجه‌ای است که دانشگاه‌ها و آموزش عالی این کشور با آن روبه‌رو هستند. بنابراین می‌توان کاهش همکاری‌ها را بیشتر از نظر منابع دانست نه ایدئولوژی‌ها. ارتباط روسیه با هند که از ابتدای این قرن آغاز شده و به‌طور پیوسته هم در حال رشد است به نظر می‌رسد در سال 2023 نیز متوقف شده و این در حالی است که دهلی‌نو موضعی بی‌طرفانه را در این درگیری‌ها اتخاذ کرده است.
رشد همکاری اوکراین با غرب و چین
بعد از وقوع جنگ بسیاری از محققان اوکراینی مجبور به ترک کشورشان شدند و علاوه‌بر این برخی موسسات تحقیقاتی و پژوهشی و خدماتی در این کشور و بخش‌های نظامی تخریب شدند اما به‌رغم تمام این ناملایماتی که محققان اوکراینی تحمل کردند موفق شدند حدود 15هزار مقاله در سال 2023 منتشر کنند که پس از وارد شدن چند درصدی آخرین اطلاعات، با افزایش کمی در سال 2020 روبه‌رو خواهد بود. جای تعجب نیست که همکاری با دانشگاهیان روسی به‌سرعت در حال کاهش است اما همان‌طور که داده‌ها نشان می‌دهد وضعیت علمی در اوکراین از سال 2015 و یک سال پس از الحاق کریمه و جدایی از روسیه، از این کشور جدا شد و به‌طور مستقل عمل کرد، به‌طوری‌که دقیقا از سال 2015 که سهم مشارکت روسیه در مقالات اوکراین 11.84 درصد بود، با افت شدیدی روبه‌رو شد و در سال 2021 که جنگ بین آنها روی روابط آنها اثر مستقیم گذاشت، سهم روسیه با کاهش 5.47 درصدی به 6.37 درصد رسید. سهم روسیه در سال 2023 در مقالات مشترک با اوکراین تنها به 2.08 درصد رسید که با افت 4.29 درصدی همراه بوده است.
مدیر اجرایی بنیاد ملی پژوهش‌های اوکراین همکاری و مشارکت با دانشمندان روسی را به‌طور جدی هم در سطح بنیادی و هم در سطح دولتی ممنوع اعلام کرده است، حتی اگر این همکاری‌ها در قالب مشارکت‌های فردی بین محققان باشد، باز هم غیرقابل قبول است؛ چراکه محققان روسی وابسته به موسسات و دانشگاه‌های روسیه هستند و از این رو، بخشی از سیستم و حاملان ایدئولوژی جنگ بدون هیچ دلیلی علیه اوکراین است. در عین حال، از زمانی که جنگ اوکراین و روسیه کلید خورد همکاری و مشارکت اوکراین با آمریکا و سایر کشورهای اروپایی به‌ویژه لهستان که در حال حاضر قدرتمندترین شریک پژوهشی اوکراین در سطح بین‌المللی شناخته می‌شود، روند رو به رشدی گرفته است. در عین اینکه آمارها نشان می‌دهد از سال 2021، مشارکت اوکراین در انتشار مقالات علمی با کشورهای جمهوری چک، ایتالیا، فرانسه، چین، انگلیس، لهستان، آمریکا و آلمان نیز روندی رو به رشد را تجربه کرده اما شواهد بیانگر آن است که بالاترین سهم کشورها از مشارکت با اوکراین به لهستان برمی‌گردد. طبق آمار، سهم لهستان در انتشار مقالات مشترک با اوکراین در سال 2020 حدود 8.34 درصد گزارش شده که این روند در سال 2021 و اوج گرفتن جنگ به 8.65 درصد رسید که هر ساله رشد روزافزونی را نشان می‌دهد. سهم این کشور در 2022 حدود 9.98 درصد و در سال 2023 قریب 11.2 درصد اعلام شد که در مقایسه با سال 2020 با افزایش سهم مشارکتی 2.86 درصدی روبه‌رو بوده است. این در حالی است که سهم آلمان از مشارکت با اوکراین در سال 2021 حدود 5.67 درصد و سهم آمریکا در همان سال 5.18 درصد بوده است که در سال 2023 سهم آلمان و آمریکا در مشارکت برای انتشار مقالات علمی با اوکراین به ترتیب با افزایش 1.54 درصدی و 1.25 درصدی، به سهم 7.21 و 6.43 درصدی همراه بوده است. کارشناسان دلیل اصلی گرایش اوکراین به همکاری با لهستان را در این می‌دانند که در ماه‌های نخست آغاز جنگ بسیاری از محققان که بیشتر زنان محقق را تشکیل می‌دادند به لهستان گریختند و وابستگی لهستانی پیدا کردند. درواقع در آن برهه زمانی لهستان به معنای واقعی کلمه به مرکز اصلی پناهندگان اوکراینی تبدیل شده بود. در این بین لهستان جزء نخستین کشورهایی بود که کمک‌های ویژه‌ای به محققان اوکراینی ارائه کرد. به‌رغم روابط نزدیک پکن با مسکو، ارتباطات علمی اوکراین با چین توسط دولت مورد تشویق یا تهدید قرار نمی‌گیرد. با اینکه چین از تمام منابع خود به‌منظور بهبود روابط جهانی آکادمیک و دانشگاهی استفاده می‌کند، اما روند توسعه همکاری با چین به شیوه‌ای طبیعی و طبق روال در حال پیش‌روی است.
