میراحمدرضا مشرف، پژوهشگر مسائل بین الملل: افتتاح معبد «رام» [یکی از اساطیر مقدس آیین هندو] توسط دولت مودی و حزب حاکم بی‌جی‌پی در روز دوشنبه هفته جاری، جنجال‌ها واظهارنظرهای بسیار متفاوتی را در داخل و خارج از این کشور به همراه داشته است. قرار گرفتن این معبد در مکانی که قبلا مسجد باستانی «بابری» در آن قرار داشته و در سال 1992 توسط هندوهای افراطی تخریب شد، مهم‌ترین و البته تنها یکی از این مسائل جنجالی محسوب می‌شود. هزینه‌های بسیار گزاف اختصاص‌یافته برای ساخت این معبد (بنابر آمارهای رسمی رقمی در حدود 220 میلیون دلار)، جشن‌های سراسری و بسیار پرزرق‌وبرقی که برای افتتاح این معبد در نظر گرفته شد و درنهایت اقدام مودی در افتتاح شتاب‌زده ساختمان نیمه‌کاره این معبد نیز از دیگر حاشیه‌های مهم بازگشایی این معبد به شمار می‌آید. در سایه چنین حاشیه‌ها و جنجال‌هایی بود که اغلب احزاب مخالف دولت این مراسم را یک «ضیافت سیاسی» و کارزار تبلیغاتی مودی برای انتخابات امسال دانسته و از مشارکت در آن سرباز زدند.
اما افتتاح این معبد، آن هم با سبک و سیاقی خاص، نگرانی‌های عمیقی را در میان اندیشمندان سیاسی و اجتماعی هند پدید آورده و آنها را به‌شدت نسبت به آینده سیاسی و اجتماعی و حتی یکپارچگی این کشور 72 ملت بیمناک ساخته است. در همین راستا در طی روزهای اخیر مقالات متعددی در این زمینه منتشر شده که مقاله سوهاس پالیشکار، مدرس علوم سیاسی و تحلیلگر روزنامه معتبر ایندین‌اکسپرس یکی از همان موارد است. سوهاس پالیشکار در این مقاله بر یک واژه کلیدی، یعنی «پاکسازی» تاکید دارد و ادامه این متن به‌خوبی فهم و نظر او در به‌کارگیری این واژه را روشن می‌کند.
آغاز عصر پاکسازی در هند
سوهاس پالیشکار تحلیل خود را با این جملات کلیدی آغاز می‌کند که دادگاه را از این جریان [ساخت معبد به جای مسجد بابری] کنار بگذارید... برای لحظه‌ای هم که شده از محاسبات سیاسی دست بردارید. مساله واقعی حساسیت‌ها و هویت‌های جمعی جدیدی است که این ماجرای پرزرق و برق روی آن ایستاده است. معبد آیودیا برای کسی که با تجلی «رام جدید» متقاعد شده است، چه معنایی دارد؟
به نظر می‌رسد باید شاهد یک انتقال باشیم؛ این مساله‌ای است که ماهیت و پیامدهای آن عمیقا بحث‌برانگیز است، اگر چه گویا در حال حاضر هیچ کس در حال و هوای تشخیص اهمیت آن قرار ندارد. این گونه گفته می‌شود که با افتتاح معبد جدید در آیودیا اشتباهات تاریخی اصلاح شده است. اما مساله مهم‌تر اینکه با معبد جدید، یک «رام جدید» نیز در حال پیدایش است.
در شهر عمده گفت‌وگوها بر سر وفاداری و ایمان عمیق انجام نمی‌گیرد، بلکه بحث‌ها بر سر ماهیت باشکوه این لحظه است. هرچند که این رویداد درباره ساختن یک معبد جدید است اما حساسیت‌های انباشته‌شده در آن، نه در حوزه دین و نه در حوزه انرژی عاطفی سازنده آن جای نمی‌گیرد. در واقع این لحظه نمایانگر ورود ما به عصری از پاکسازی است که حداقل سه مورد از این پاکسازی‌ها سزاوار فهرست شدن هستند.
پاکسازی تکثرگرایی در هند
از نظر تحلیلگر ایندین‌اکسپرس پاکسازی «تکثرگرایی» نخستین زمینه پاکسازی است که با گرایش‌های اجتماعی رایج فعلی نیز در هماهنگی قرار دارد. وی در این رابطه ماهیت و ویژگی‌های ذکرشده برای «رام»، موجود تقدیس‌شده در آیین هندوها را در مرکز توجه قرار می‌دهد؛ رام به‌عنوان یک نماد، به‌عنوان یک اسطوره و برای خیلی‌ها به‌عنوان یک خدا؛ اغلب تصاویر، معانی و مسیرهای متعددی را خلق می‌کرد. جای تعجب ندارد که ممکن است رساله‌ای درمورد 300 «رامایانا» وجود داشته باشد که شاید ما آنها را به دست فراموشی سپرده باشیم. در زمان‌های قدیم، جان‌نثاران و شعرا در ترسیم رامای خود احساس آزادی می‌کردند. از یک پرابهو راماچاندرای ترسناک گرفته تا یک سیا رامای پر از مهر و محبت؛ بسیاری رام‌ها از تصاویر فرهنگی و عقاید مذهبی که از این الوهیت پدید آمده بود، عبور کردند.
اما امروز یک «رام» کاملا جدید ارائه می‌شود که شاید هیچ ارتباطی با این تاریخ طولانی اساطیری مرتبط با خود را نداشته باشد. معبد بزرگ و ساکنان جدیدش متن‌زدایی شده و از تکثر وسیع عقایدی که هم منتقدان و هم طرفدارانش به او نسبت می‌دهند، جدا شده است. در واقع در حال حاضر این روح تکثر مورد انکار قرار نمی‌گیرد ودر حقیقت برخی اوقات به‌صورت ظاهری، اما به شکلی پر سر و صدا در بوق و کرنا می‌شود. با این در حال خارج ساختن روح [تکثرگرایی راما]هستند. هنگامی‌که این روح پاک شود، ایجاد یک روان جمعی که به‌طور خودکار شروع به حمایت از همگونی کرده و باعث ایجاد سوءظن در همزیستی تفاوت‌ها و امکان همگرایی می‌شود، آسان‌تر از قبل خواهد بود. امروز تصور پذیرش نقدی مانند «معماهای هندوئیسم» اثر آمبدکار غیرقابل تصور به نظر می‌رسد. همچنین ما از «رام» گاندی هم خیلی فاصله گرفته‌ایم. همزیستی ایده‌های مختلف مذهب و خدا که «رامدون» گاندی با افتخار آن را تبلیغ می‌کرد، اکنون با ما بیگانه شده است.
پاکسازی همزیستی در کنار یکدیگر
همزیستی مسالمت‌آمیز میان ادیان و مذاهب مختلف در هند و روندی که در جهت پاکسازی این شرایط آغاز شده است دومین موردی است که مورد توجه سوهاس پالیشکار قرار می‌گیرد؛ حکم دادگاه عالی‌الله‌آباد که دادگاه عالی هند آن را کنار گذاشت، با وجود محدودیت‌های قانونی که بر سر راهش وجود داشت، از شهامت تضمین همزیستی ادیان، آن هم به‌رغم تاریخچه تلخ میان آنها برخوردار بود. دادگاه عالی هند درحالی‌که به لحاظ قانونی حکمی نه‌چندان قانع‌کننده صادر کرد؛ این اطمینان را خلق کرد که به جای یادآوری تعهد قانون اساسی در جهت همزیستی مسالمت‌آمیز، ترجیح می‌دهد که با جریان جدایی شنا کند. «رام جدید» به جای چالش همزیستی با امکانی از ارتباط نه‌فقط میان عقاید، بلکه میان جوامع و مذاهب؛ دوره جدیدی از گتوسازی رسمی و قانونی را نشان می‌دهد.
بنابراین پاکسازی دوم، پاکسازی عنصر «همزیستی» است که اکنون به‌عنوان یک واقعیت، یک رویا، یک هدف قانون اساسی و یک چالش دموکراتیک وجود دارد. این پاکسازی مدتی در فضا پخش بوده است. داستان‌هایی از غیر هندوهایی که از جشن‌های «گاربا» بیرون انداخته شده بودند، کم‌کم در حال انتشار بودند. ما شاهد کمپین‌های وحشتناک علیه هم آمیختگی جوانان در جوامع مذهبی مختلف بوده‌ایم که با گزارش‌های گاه‌وبیگاه از بایکوت‌های اقتصادی یا در خواست‌های مشابه علیه جوامع اقلیت توام شده است. متاسفانه رام جدید روی این میراث ساخته شده است. سلام «جای رام جی کی» مدت‌هاست که با «جای شری رام» ستیزه‌جوتر جایگزین شده است. با جشن‌های پرزرق و برق معبد جدید این ستیزه‌جویی اکنون بستر اصلی هویت مرتبط با «رام» را شکل می‌دهد. از دهه 1990 تاکنون فضاهای همزیستی در فضای عمومی و همچنین وجدان خصوصی ما سهم کوچک‌تری یافته است. این معبد منحصربه‌فرد بودن هویت هندو و برتری آن بر هر چیز دیگری را جشن می‌گیرد.
پاکسازی یک گناه تاریخی
ایندین‌اکسپرس بر این باور است که دو فرآیند پیشین پاکسازی ما را به سوی سومین و به گفته او غم‌انگیزترین پاکسازی سوق می‌دهد؛ فراموشی جمعی رخداد 6 دسامبر 1992؛ آن روز هیچ کس ساختمان‌ها را تخریب نکرد! معبد جدید از این نظر تاریخی است. این معبد نه‌تنها جامعه یا هر گروه و حزبی را از خرابکاری جنایتکارانه تبرئه می‌کند، بلکه به‌سادگی این حقیقت را از تاریخ محو می‌کند. نظرسنجی‌های بعد از سال 1992 و حتی تا سال 1996 حکایت از آن داشت که در میان هندوها احساسی از گناه وجود دارد و در کنار آن پذیرش این موضوع که کاری اشتباه [تخریب مسجد بابری] انجام شده است؛ هرچند که آنها همچنان طرفدار ساخت معبد رام در محل مورد مناقشه بودند. در سایه گذشت زمان سیاست ما این اطمینان را پدید آورد که گناه کوچک و درنهایت بخشیده شده است.
در این میان اگر به دنبال موثرترین ابزاری باشیم که معبد جدید رام را عاری از گناه کرده است، به‌طور قطع آن ابزار حکم دادگاه عالی هند بوده است. آنچه صرفا با سیاست مدیریت می‌شد با مجوز دادگاه برای ساخت معبد رسما مهر تایید دریافت کرد. برای حامی امروزی معبد هیچ اشکال قانونی در ساخت آن وجود ندارد. در عین حال دادگاه عالی نه‌تنها مجوز ساخت را داد، بلکه مکانیسمی نیز برای آن پیش‌بینی کرده است؛یک «تراست» جداگانه.
اما اجازه دهید برای لحظه‌ای هم که شده دادگاه را از این قضیه خارج کنیم. معبد جدید برای کسی که با تجلی معبد و آمدن رام جدید متقاعد شده است، چه معنایی دارد؟ در واقع این پاکسازی یک گناه است. جامعه‌ای که شاهد تخریب یک سازه مورد مناقشه و خشونت‌های پایدار بوده است، اکنون شادمان است که معبد جدید از بسیاری از عبادتگاه‌های دیگر فراتر رفته و قابلیت آن را دارد که به یک جاذبه نو برای گردشگری بین‌المللی تبدیل شود. منابع عظیمی توسط یک جامعه برای انتقام از گذشته تولید شد و سرمایه‌گذاری سیاسی غیرقابل تصوری انجام گرفت که می‌توانست موضوعی برای فعالیت‌های معنوی و آموخته‌های مذهبی باشد. همه اینها بدون احساس گناه بود. برخی دموکراسی‌ها براساس صلح و سازش ساخته شده‌اند و برخی دیگر روی آوارهای وجدان خود سلانه‌سلانه به جلو می‌روند اما سازوکار ما چیزی فراتر از این خواهد بود؛ یک سیستم دموکراسی رسمی که با پاکسازی‌های مجلل تزئین شده است.