مهدی عبداللهی، دبیر گروه اقتصاد: آمارهای شرکت راه‌آهن ج. ا. ا نشان می‌دهد در هفت‌ماهه امسال حدود 18.9 میلیون نفر توسط حمل‌ونقل ریلی جابه‌جا شده که این تعداد رشد 9.9 درصدی نسبت به مدت مشابه سال 1401 دارد. همچنین در بخش باری نیز 25.7 میلیون تن کالا از طریق حمل‌ونقل ریلی جابه‌جا شده که نسبت به هفت‌ماهه سال گذشته کاهش نزدیک به یک درصدی داشته است. گرچه مسئولان و مدیران راه‌آهن می‌گویند داده‌های عملکرد دوره مدیریت فعلی یک رکورد در 100 سال گذشته است، اما فعالان بخش خصوصی و کارشناسان با استناد به داده‌های فنی‌تر، می‌گویند در دو سال اخیر عملکرد صنعت ریلی بدتر شده است. به گفته آنان، شاخص دقیق و جامع اندازه‌گیری عملکرد حمل مسافر و بار در حمل‌ونقل ریلی، به جای «نفر» و «تن»، «نفرکیلومتر» و «تن‌کیلومتر» است. این دو شاخص نشان می‌دهد وضعیت صنعت ریلی آن‌طوری نیست که مدیران شرکت راه‌آهن می‌گویند، بلکه افت عملکردی در اغلب شاخص‌ها کاملا محسوس است، اتفاقی که باعث شده فعالان بخش خصوصی و بسیاری از کارشناسان این صنعت با دولت نامه‌نگاری کرده و نگرانی خود را نسبت به عملکرد صنعت حمل‌ونقل ریلی ابراز کنند.

فرار بار ریلی به جاده‌ها
از زمانی که مدیریت فعلی راه‌آهن بر سر کار آمده، همواره شنیده می‌شود که رکورد جابه‌جایی مسافر و بار در صنعت ریلی شکسته شده است. این ادعا درحالی است که کارشناسان و فعالان صنعت ریلی می‌گویند به‌لحاظ فنی این ادعا کاملا محل ایراد بوده و کتمان واقعیت‌های صنعت ریلی است.
یکی از کلیدی‌ترین شاخص‌ها در این خصوص «سهم حمل بار ریلی از کل حمل بار داخلی» است. آمارهای ارائه‌شده از سوی سازمان راهداری، راه‌آهن ج.ا.ا و بانک مرکزی ایران نشان می‌دهد درحالی‌که در برنامه ششم توسعه سهم حمل‌ونقل ریلی از حمل بار 30 درصد و سهم حمل مسافر 20 درصد تا پایان این برنامه درنظر گرفته ‌شده اما در سال 1401 سهم بخش ریلی از جابه‌جایی بار در کشور به 6 درصد رسیده که کمترین مقدار از سال 1393 تاکنون بوده است. همچنین این مقدار از 6.1 درصد در سال 1357 به 9 تا 10 درصد در سال‌های 1370 تا 1376 رسیده بود که در دولت احمدی‌نژاد حتی سهم 4 درصدی را نیز به‌خود دید اما از سال 1393 به بعد رشد کرده و 7.3 درصد را نیز در سال 1397 به ثبت رساند. همچنین اگر شاخص فنی‌تری همچون شاخص «تن-کیلومتر» را محاسبه کنیم، «سهم حمل بار ریلی از کل حمل بار داخلی» از 13.5 درصد در سال 1397 به 9.9 درصد در انتهای سال 1401 رسیده و با توجه به تداوم سیر نزولی در نیمه اول سال 1402 طبق برآورد تا انتهای سال 1402 به 9.4 درصد خواهد رسید. باید توجه داشت که حدود 20 درصد از این افت 30 درصدی، در دوره تصدی مدیریت فعلی راه‌آهن اتفاق افتاده است. این به معنی انتقال بار از ریل به جاده برخلاف اهداف سیاست‌های کلی نظام است.

ادعای نادرست شکستن رکورد 100 ساله
گفته شده مدیریت فعلی راه‌آهن بارها طی دوسال اخیر از رکوردشکنی در جابه‌جایی بار و مسافر توسط صنعت ریلی کشور خبر داده است. کارشناسان و فعالان صنعت ریلی می‌گویند رکوردشکنی در حمل مسافر ریلی در سال 1401 و همچنین نیمه اول امسال ادعای درستی نیست؛ چراکه شاخص کلیدی عملکرد حمل مسافر و بار، به‌جای «نفر» و «تن»، «نفر-کیلومتر» و «تن‌-کیلومتر» است.
تحلیل آمار حمل مسافر ریلی در 20 سال گذشته و نه حتی درطول تاریخ بیش از صدساله راه‌‌آهن نشان می‌‌دهد عملکرد حمل مسافر سال 1401 از رکورد قبلی با فاصله فراوانی کمتر است. آمار موجود در سایت شرکت راه‌‌آهن نشان می‌‌دهد حمل مسافر ریلی در سال 1401 از نظر تعداد مسافر (یعنی شاخص غیرکلیدی و نادقیق «نفر») با رسیدن به 29 میلیون 666 هزار نفر، حدود 3 درصد بهبود در رکورد قبلی (مربوط به سال 1389) ایجاد کرده است اما با شاخص کلیدی و دقیق «نفر-کیلومتر» مسافر جابه‌جا شده، بهترین عملکرد با رکورد 17 میلیارد و 877 میلیون نفرکیلومتر، مربوط به سال 1390 بوده که بیش از 12 درصد نسبت به عملکرد سال 1401 بهتر بوده است. از منظر این شاخص، عملکرد تمام بازه هفت‌ساله‌ 1390 تا 1393 از سال‌های 1401 و 1402 بهتر بوده، بنابراین با این تحلیل، روشن است ادعای رکوردشکنی حمل مسافر در سال 1401 ادعای درستی نیست. ادعای مجدد مدیریت فعلی راه‌آهن مبنی‌بر رکوردشکنی حمل مسافر در هفت‌ماهه ابتدای 1402 نیز با همین استدلال مردود است. همچنین اگر هفت‌ماهه سال‌های 1390 تا 1402 را درنظر بگیریم، در هفت‌ماهه امسال درحالی 9 میلیارد و 945 میلیون «نفر-کیلومتر» مسافر جابه‌جا شده که این مقدار در سال 1390 حدود 11 میلیارد و 90 میلیون «نفر-کیلومتر» بوده است. به‌عبارتی با احتساب این شاخص فنی، جابه‌جایی بار در هفت‌ماهه امسال رتبه پنجم در بین سال‌های 1390 تا 1402 را دارد و از این منظر رکوردی جابه‌جا نشده و مسئولان راه‌آهن خلاف‌اظهاری می‌کنند.
دوپینگ آماری با مسافران حومه‌ای
تحلیل بالا یعنی افت قابل‌توجه شاخص «نفر-کیلومتر» در عملکرد راه‌آهن کشور نشان می‌دهد در هفت‌ماهه نخست سال 1402 متوسط مسافت پیموده‌شده به ازای هر مسافر بسیار کمتر از سایر سال‌ها بوده است. یکی از دلایل این تناقض آماری یعنی بالا بودن تعداد جابه‌جایی مسافر، سهم بالای جابه‌جایی قطارهای حومه‌ای است. در این خصوص آمارهای جابه‌جایی مسافر حومه‌ای نشان می‌دهند از سال 1393 تا 1402 بیشترین تعداد مسافر حومه‌ای در سال 1402 جابه‌جاشده است که دلیل اصلی رکوردشکنی مورد ادعا در جابه‌جایی مسافر در شش‌ماهه نخست سال 1402 نسبت به سال‌های قبل، همین موضوع است.
طبق آمارهای رسمی در شش‌ماهه اول سال 1402، سهم جابه‌جایی مسافر حومه‌ای از کل مسافر جابه‌جاشده 30 درصد است، درحالی‌که میانگین 10 سال اخیر 24 درصد بوده است. همچنین در نیمه نخست سال 1402 تعداد کل مسافران حومه‌ای چهارمیلیون و 888 هزار نفر بوده، این درحالی است که در شش‌ماهه نخست سال‌های 1393 تا 1395 بین 1.7 تا 2.4 میلیون نفر، بین سال‌های 1396 تا 1398 حدود 2.9 تا 3.9 میلیون نفر، بین سال‌های 1399 تا 1401 حدود 1.5 تا 3.7 میلیون نفر بوده است. درمجموع کارشناسان معتقدند شاخص تعداد مسافران به‌لحاظ فنی شاخص دقیقی نیست و باید عملکرد راه‌آهن با شاخص «نفر-کیلومتر» در حوزه مسافر و «تن-کیلومتر» در حوزه بار ارزیابی شود. نکته قابل‌تامل در حوزه قطارهای حومه‌ای این است که طبق گزارش هفت‌ماهه نخست امسال از کل مسافران جابه‌جاشده با قطارهای حومه‌ای حدود 57 درصد آن مربوط به مسافران جابه‌جاشده در استان تهران بوده است.

ادامه مطلب را اینجا بخوانید.