سال‌هاست که ایران با پدیده گردوغبار و ریزگردها که منشا اکثریت آن، خارجی است، دست و پنجه نرم می‌کند، اما این پدیده از سال 88 رنگ و بوی جدی‌تری به خود گرفته است. کشورهای عراق، عربستان و اردن از جمله کانون‌های اصلی بروز گردوغبار در منطقه هستند که در این بین نقش عراق به دلیل خشک شدن کویرها، تالاب‌ها و باتلاق‌هایش به واسطه سدسازی‌های ترکیه روی سرشاخه‌های دجله و فرات، امری بدیهی است.
در گذشته‌های نه‌چندان دور، مالچ‌پاشی تنها راهکار مقابله منطقه‌ای با این پدیده زیست‌محیطی محسوب می‌شد که متاسفانه در طول 6 سال گذشته و با ظهور گروه تروریستی داعش در سوریه و عراق و به خطر افتادن امنیت این مناطق، این کار نیز صورت نمی‌گیرد.
در طول سال‌های اخیر، استان‌های خوزستان، ایلام، کرمانشاه و لرستان در کانون گردوغبار خارجی قرار داشتند. اما از سال 88 به بعد و به دلیل گسترده‌تر شدن ابعاد این فاجعه زیست‌محیطی، در برخی از روزهای سال، حتی استان‌های شمالی کشور و کرانه‌های دریای خزر نیز از این آسیب، بی‌بهره نبودند.
تلاش سازمان ملل متحد برای مقابله با ریزگردها در کنفرانس تهران
ابعاد گسترده پدیده گردوغبار سبب شد در دولت‌های دهم و یازدهم اقدامات گسترده‌ای برای مقابله با این معضل انجام گیرد. مشکل اصلی اینجاست که مبارزه با این جریان، نیازمند همکاری همه‌جانبه کشورهای منطقه است. اما در طول این سال‌ها، کشورهای ذی‌ربط از زیر بار مسئولیت خود، شانه خالی کرده‌اند.
بر همین اساس در روزهای دوازدهم تا چهاردهم تیرماه، نخستین کنفرانس بین‌المللی مقابله با گرد و غبار، توسط سازمان ملل متحد و با همکاری دولت، وزارت امور خارجه و سازمان حفاظت محیط‌زیست در تهران برگزار شد.
یوسف رشیدی، معاون آموزش و پژوهش سازمان حفاظت محیط‌زیست و دبیر اجرایی کنفرانس بین‌المللی مقابله با گرد و غبار در گفت‌وگو با «فرهیختگان» با بیان اینکه این کنفرانس توسط سازمان ملل در تهران برگزار شد، گفت: «هدف اصلی این کنفرانس که با دعوت از کشورهای منطقه برگزار شده است این بود که ما به یک چارچوب قانونی و حقوقی در حوزه بین‌الملل برسیم تا بتوانیم بحث گردوغبار و ذرات معلق را که ناشی از عوامل طبیعی است، کنترل کنیم.»
وی افزود: «در جریان برگزاری کنفرانس مقابله با گردوغبار در تهران، دو نشست تخصصی وزرای شرکت‌کننده برگزار شده که نتیجه آن، تدوین بیانیه‌ای است که از آن به عنوان بیانیه تهران (Tehran Declaration) یاد می‌شود. این بیانیه در حقیقت، شروع توافقات و همکاری‌های بین المللی را شکل می‌دهد.»
به گفته معاون آموزش و پژوهش سازمان حفاظت محیط‌زیست، در حاشیه کنفرانس مقابله با گردوغبار، چهار نشست تخصصی به همراه بازدید از کانون گردوغبار داخلی در مناطق اهواز و کاشان برگزار شده که حاصل آن تدوین بیانیه فنی بوده است.
رشیدی تصریح کرد: «همچنین توسط دفتر سازمان ملل در تهران، گزارشی تهیه شده که همراه با بیانیه وزرا، بیانیه فنی و سیاستگذاری به سازمان ملل ارجاع می‌شود تا آنجا درباره گردوغبار تصمیم‌گیری شود.»
لازم‌الاجرا بودن قطعنامه کنفرانس تهران برای مقابله با گردوغبار
«همانطور که در مصاحبه اریک سولهایم، معاون دبیرکل سازمان ملل در اهواز دیدیم، ایشان اعلام کرد هر تصمیمی که سازمان ملل در ارتباط با قطعنامه مرتبط با این اجلاس بگیرد، برای کشورهای دیگر لازم‌الاجراست.»
دبیر اجرایی کنفرانس بین‌المللی مقابله با گرد و غبار در ادامه گفت‌وگو با «فرهیختگان» با بیان مطلب فوق گفت: «ما منتظریم نتیجه اصلی کاری را که انجام داده‌ایم و حرکتی را که شروع کرده‌ایم در قطعنامه سازمان ملل ببینیم. این قطعنامه تکلیف را برای کشورهای مختلف درباره مقابله با پدیده گردوغبار مشخص می‌کند. این تکلیف نشان‌دهنده اراده جهانی برای مبارزه با گردوغبار است. در این راستا همه کشورهای منطقه موظف هستند در چارچوب این قطعنامه برای مقابله با پدیده گردوغبار، اقدامات لازم را انجام دهند.»
وی افزود: «ما در حقیقت با برگزاری کنفرانس تهران، سنگ‌بنای یک کار حقوقی برای مقابله با گردوغبار را گذاشته‌ایم و امیدواریم با پیگیری‌هایی که دولت جمهوری اسلامی ایران کرده است، به نتیجه برسیم.»
معاون آموزش و پژوهش سازمان حفاظت محیط‌زیست همچنین به اقدامات بین‌المللی صورت گرفته از سوی دولت جمهوری اسلامی برای مقابله با ریزگردها اشاره کرد و گفت: «از ماه دسامبر 2015 تا دسامبر 2016 و با کوشش دولت جمهوری اسلامی ایران، چهار قطعنامه در سازمان ملل متحد درباره مقابله با گردوغبار تهیه شده و در آخرین قطعنامه که در دسامبر سال 2016 صادر شده است، سازمان ملل از ایران بابت کنفرانسی که می‌خواهد در ارتباط با گردوغبار در تهران برگزار کند، قدردانی و تشکر کرده است. کنفرانس تهران به استناد یکی از بندهای قطعنامه دسامبر 2016 سازمان ملل برگزار شده است.» وی ادامه داد: «با توجه به اینکه این تکلیف بین‌المللی بر دوش جمهوری اسلامی ایران گذاشته شده بود، کنفرانس مقابله با گردوغبار در تهران برگزار و استقبال خوبی از آن شده است و ما توانسته‌ایم به اهداف مدنظر که شامل بیانیه وزرا، بیانیه فنی و گزارش کلی سازمان ملل است، برسیم. امیدواریم سازمان ملل هم در ادامه قطعنامه‌ای را متناسب با اجلاس تهران تصویب کند.»
به گفته رشیدی، در کنفرانس بین‌المللی مقابله با گردوغبار تهران، وزرا، معاونان وزیر، مدیرکل، متخصصان و سفرای 40 تا 42 کشور حضور پیدا کرده بودند.
نقش کشورهای بالادستی منطقه در بروز گردوغبار
در طول سال‌های اخیر، سدسازی‌های متعدد دولت ترکیه روی سرشاخه‌های رودهای دجله و فرات سبب شد از حقابه دولت عراق کاسته شده و در نتیجه با خشک شدن تالاب‌های جنوب عراق، پدیده گردوغبار در منطقه تشدید شود. بر همین اساس در کنفرانس بین‌المللی مقابله با گردوغبار تهران، کارشناسان و شرکت‌کنندگان، خواستار اصلاح برنامه‌های دولت‌های منطقه برای سدسازی و کاهش حقابه کشورهای همجوار شده‌اند تا از این طریق بتوان ضمن احیای تالاب‌ها و دریاچه‌ها، از بروز مجدد گردوغبار جلوگیری کرد.
بر همین اساس، دبیر اجرایی کنفرانس بین‌المللی مقابله با گردوغبار تهران با بیان اینکه جمهوری اسلامی ایران در این کنفرانس به صورت مستقیم به نقش کشورهای ترکیه، افغانستان و ترکمنستان در بروز پدیده گردوغبار اشاره‌ای نکرده است، گفت: «هدف اصلی ما این بوده که یک گروه بین‌المللی شامل متخصصان به موضوع سدسازی‌های بی‌رویه کشورهای منطقه روی رودخانه‌های مرزی و کاهش حقابه کشورهای پایین‌دستی بپردازند.»
رشیدی تصریح کرد: «ما اگر خودمان مستقیما وارد مذاکره می‌شدیم و عنوان می‌کردیم افغانستان یا ترکیه در بروز بحران گردوغبار مقصر هستند، این کار ما را به هیچ نتیجه‌ای نمی‌رساند؛ چرا که این کشورها، بالادست هستند. هدف ما این بود که عنوان کنیم ما یک خانواده هستیم و اگر اتفاقی برای ایران بیفتد عواقب آن دامن کشورهای منطقه را هم خواهد گرفت.» وی در پایان خاطرنشان کرد: «در کنفرانس تهران در تلاش بودیم بحث‌های زیست محیطی و رعایت حقابه‌های کشورهای منطقه از زبان سازمان ملل، کارشناس‌ها و متخصصان مطرح شود.»
سخن پایانی
در کنار چهار قطعنامه سازمان ملل متحد برای مقابله با ریزگردها، کنفرانس تهران نیز حرف‌های ناگفته زیادی برای مقابله با بحران گردوغبار دارد که در این بین می‌طلبد کشورهای منطقه نیز گام‌های جدی‌تری برای مقابله با این پدیده زیست‌محیطی بردارند.
* نویسنده : مهدیه آشوری روزنامه‌نگار