زهرا رمضانی، خبرنگار گروه دانشگاه: سلامت و درمان را باید یکی از مهم‌ترین حوزه‌ها برای بقای جوامع از گذشته تا امروز دانست. حوزه‌ای که هر چه جلوتر آمده‌ایم پیشرفت‌های منحصر‌به‌فردی را چه در حوزه درمان و چه پیشگیری داشت که همگی از دل فعالیت‌های پژوهشی و تحقیقاتی مرتبط با آن بیرون آمده‌اند. فعالیت‌هایی که نمی‌توان آن را حتی برای یک هفته هم تعطیل کرد و عملا شرط بقای حوزه سلامت و دیگر حوزه‌های علمی امروز به شمار می‌رود. اما واقعیت این است که گستره انجام تحقیقات علمی در بخش پزشکی کشور طی سال‌های اخیر گسترش قابل توجهی داشته، تا جایی که ایران امروز در حوزه‌های مختلف مرتبط با این گروه آزمایشی حرفی برای گفتن در جهان دارد. مقاله «تحول در تحقیقات علوم پزشکی ایران: 1360 تا 1420» که از سوی فریدون عزیزی، استاد ممتاز دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی تهیه و تدوین شده، با نگاهی به مسیر طی‌شده، دستاوردهای حوزه پزشکی را در عرصه‌های مختلف به تصویر کشیده که در ادامه چکیده‌ای از این مقاله را می‌خوانید.
رشد قابل‌توجه جمعیت دانشجویی پزشکی طی 4 دهه
یکی از مسائل مهم در حوزه پزشکی، بحث تربیت نیروی انسانی است. موضوعی که افزایش ظرفیت آن از سال 63 شروع شد و با تشکیل وزارت بهداشت در سال 65 به اوج رسید. تاسیس و توسعه دوره‌های تخصصی و فوق‌تخصصی پزشکی، دندانپزشکی و داروسازی و گسترش آن در دهه 60 باعث شد در دهه 70، سالانه بین 4 هزار و 500 تا 6 هزار دکترای حرفه‌ای، 700 تا هزار و 800 دکترای تخصصی و فوق‌تخصصی و 300 تا 750 کارشناسی‌ارشد فارغ‌التحصیل شوند. این مساله در گسترش دانشکده‌های پزشکی، دندانپزشکی و داروسازی هم از سال 48 تا 1400 صدق می‌کند. به طوری که از هفت دانشکده پزشکی، سه دندانپزشکی و سه داروسازی در سال 48 به 47 دانشکده پزشکی، 25 دندانپزشکی و 22 داروسازی در سال تحصیلی 1400-1399 رسیدیم. اگر بخواهیم تنها ملاک را از سال 61 به 1400 در نظر بگیریم، باید گفت این میزان رشد 4.7 درصدی داشته است.
تعیین 25 پروژه کلان ملی در حوزه تحقیقاتی پزشکی در دهه 70
همزمان با رشد نیروی انسانی، تعیین اولویت‌های تحقیقاتی کشور و جهت دادن پروژه‌ها و پایان‌نامه‌ها به سمت اولویت‌ها از سیاست‌های مفید شورای پژوهش‌های علمی کشور در دهه 70 بود؛ اتفاقی که باعث شد کمیسیون پزشکی در این شورا علوم پایه را به گروه‌های علوم بالینی، بهداشت، علوم دارایی و تغذیه تقسیم کند و در نهایت 200 اولویت پژوهشی و 25 پروژه کلان ملی تعریف شد.
افت‌و‌خیز جمعیت دانشجویی پزشکی
حوزه‌های مرتبط با پزشکی هم از سال 61 تا 80 تغییرات قابل‌توجهی داشت؛ به طوری که تعداد دانشجویان آن از 6 هزار و 810 به 2 هزار و 230 دانشجو رسید که نشان‌دهنده ریزش 67 درصدی بود. اما این روند تعداد پذیرش دانشجویان حوزه از 23 هزار و 910 در سال 81 به 48 هزار و 120 در سال 1400 رسید که حاکی از رشد 101 درصدی است. یعنی عملا در دهه دوم سیاست افزایشی جمعیت دانشجویی پیگیری شد.
رشد 245 برابری مراکز تحقیقاتی در حوزه سلامت طی 4 دهه
تعداد مراکز تحقیقاتی هم در 20 سال اول از 3 به 100 مرکز رسید. وضعیت این مراکز در 20 سال دوم تغییرات جدی‌تری هم داشت، به طوری که تعدادشان از 117 در سال 81 به 737 در سال 1400 رسید که معنایش رشد 529 درصدی است.
تولید سالانه 70 هزار مقاله ماحصل فعالیت‌های پژوهشی حوزه سلامت
تولید مقالات سالیانه هم از حدود 5 هزار به بیش از 70 هزار رسید و استناد به مقالات هم از 18 هزار به 75 هزار افزایش یافت که نشان‌دهنده بالا رفتن کیفیت مقالات منتشر‌شده در حوزه‌های مختلف است.
فارغ‌التحصیلان پزشکی 6 برابر شدند
تعداد فارغ‌التحصیلان تخصصی از 420 به هزار و 332 نفر افزایش یافت که رشد 114 درصدی داشته است. این میزان برای 20 سال دوم از هزار و 358 به دو هزار و 832 طی سال‌های 81 تا 1400 رسید.
رتبه جهانی علمی ایران 38 پله ارتقا یافت
رتبه تولید علم ایران هم از 54 به 45 کاهش یافت که نشان‌دهنده موفقیت کشور در این حوزه است. رتبه تولید علم هم از 42 به 16 رسید که نشان می‌دهد ایران در زمره 20 کشور برتر دنیا در این حوزه قرار دارد؛ همچنین مجموع اعضای هیات علمی با رتبه‌های علمی استاد ممتاز، استاد، دانشیار، استادیار و مربی هم طی سال‌های 72 تا 1400، از دو هزار و 122 به 21 هزار و 176 رسید که نشان دهنده رشد 897 درصدی است.
بهبود وضعیت جهانی ایران در شاخص‌های مختلف مرتبط
اگر‌چه با گسترش آموزش عالی در دو دوره 20 ساله اول و دوم، رتبه کشور در حوزه تولید محققان دانشگاهی به نسبت جمعیت از رتبه 10 به 5 و 3 در میان کشورهای جهان رسید، اما به‌کارگیری آموخته‌های این تحقیقات و استفاده از تاثیرگذاری دانش این حوزه برای حل مسائل و مشکلات کشور با کندی پیش رفت؛ تا جایی که در سال 91 مقام ایران در شاخص نوآوری رتبه 106 در بین کشورهای جهان بود. اما این رتبه با توجه به توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان و ارتباط بیشتر دانشگاه‌ها با صنعت و تجارت این رتبه زیر 60 رسیده است. همچنین شاخص به‌کارگیری دانشمندان برای تولید علم نافع هم از رتبه‌های 89 تا 131 به رتبه‌های 50 تا 60 کاهش پیدا کرده بود. در شاخص تحقیق و توسعه هم از رتبه 90 به 55 و در تاثیرگذاری دانش هم از رتبه 91 در سال 94 به حدود 50 در سال 99 رسید.
سوال اصلی درباره پژوهش‌ها این است که تا چه حد توانسته‌اند معرفت عمومی را افزایش دهند؛ فرهنگ جامه را بالا ببرند؛ تولید ناخالص را افزایش دهند؛ پیشرفت‌های بنیادی و کاربردی مهم ایجاد کنند...
8 راهبرد برای رسیدن به مرجعیت علمی در حوزه پزشکی برای 20 سال آینده
در این 20 سال، هدف افزایش نوآوری، تولید علم نافع و رسیدن به مرجعیت علمی بوده است. با توجه به رشد بی‌نظیر دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی و توجه به ارتقای کیفی آنها، طبیعتا تولید نیروی انسانی و استمرار برونداد پژوهشی هم ادامه خواهد یافت. اما در 20 سال سوم تمهیدات موثری لازم است تا تربیت نیروی انسانی با به‌کارگیری علم و تجربیات دانش‌آموختگان در راستای رفع مسائل و مشکلات کشور همراه شده و تاثیرگذاری دانش آنها در ارتقا و بهبود سلامت جامعه هویدا شود. در این زمینه راهبردهای مختلفی برای دوره سوم مورد نیاز است که در صورت تحقق می‌تواند نقش مهمی در رسیدن به اهداف داشته است.
حاکمیت مبانی، ارز‌ش‌ها، اخلاق و موازین اسلامی در نظام آموزش عالی و تحقق دانشگاه اسلامی، تشکیل تولیت توانمند در سیاستگذاری و راهبری علم و فناوری کشور و تبیین تعریف مرجعیت علمی ایرانی-اسلامی، ترویج تفکر و اخلاق پژوهش و فرهنگ نوآوری در جامعه دانش‌آموزی و دانشجویی کشور، طراحی، تدوین، تصویب و اجرای برنامه نظام ملی نوآوری با رویکرد مرجعیت، افزایش مشارکت بخش خصوصی در پژوهش، فناوری و ارائه خدمات، توسعه دیپلماسی علم و فناوری جهان با اولویت کشورهای جهان اسلام، صیانت و حمایت ارشد، توسعه و تجاری‌سازی علوم و فنون با محوریت خلق ثروت و بهبود سازوکار و الزام به‌کارگیری یافته‌های پژوهش در حیطه خدمات و تصمیم‌سازی هشت راهبرد تعیین‌شده برای این حوزه است.
مولفه‌هایی که پیشرفت کشور را به همراه خواهد داشت
نکته دیگری که در این مقاله برای 20 سال آینده به آن تاکید شده، اینکه در شرایط فعلی کشور برای تحقق افزایش نوآوری، تولید علم نافع و رسیدن به مرجعیت علمی باید شش نکته را مدنظر قرار دهد؛ حفظ و تکریم دانشمندان و پژوهشگران کشور، تقویت ساختارها و درونداد پژوهش، تغییر شیوه ارزشیابی پژوهش، افزایش اعتبارات پژوهشی و هدفمند کردن تحقیقات و ترویج فرهنگ علم نافع را باید به عنوان مولفه‌هایی برای تحقق مرجعیت علمی در حوزه پزشکی در دو دهه آینده دانست.