علی صالح‌نیا، مقدمه و بیان مساله: ایران به دلیل دارا بودن ذخایر عظیم نفت و گاز و دسترسی به آب‌های آزاد، در دهه اخیر به توسعه محصولات پتروشیمی از جمله متانول توجه داشته است. متانول جایگاه ویژه‌‌‌ای در سبد تولید محصولات پتروشیمی کشور دارد. در حال حاضر ظرفیت اسمی تولید متانول کشور حدود 16 میلیون تن در سال است که با توجه به سرمایه‌گذاری‌های انجام‌شده در این بخش تا پایان سال 2028 این ظرفیت به حدود 27 میلیون تن در سال خواهد رسید؛ درحالیکه در دهه اخیر به طور میانگین، بیش از 90 درصد متانول تولیدی کشور صادر شده است (مطالعات بین‌‌‌المللی انرژی، 1400).
سرمایه‌‌‌گذاری، تولید و صادرات این محصول همواره در کشور رو به رشد بوده است. از سیاست‌گذاری‌های گذشته این محصول مشخص می‌شود که استراتژی کشور در قبال این محصول همواره به عنوان سیاست خامفروشی آن اتخاذ شده است؛ درحالیکه متانول خود به عنوان خوراک اصلی محصولات شیمیایی مختلف قرار می‌گیرد و ارزش افزوده قابل‌توجهی از آن به دست می‌آید. متانول، دارای زنجیره ارزش مصرفی غنی است که به طور کلی می‌توان آن را به سه دسته تقسیم کرد؛ مصارف سنتی، کاربرد متانول در انرژی و تولید الفین که در این میان، کاربرد متانول در انرژی و تولید الفین از جمله کاربردهای جدید متانول است و در سال‌های اخیر بیشتر از کاربردهای سنتی رشد کرده‌‌‌اند (سیفی، 1400).
با توجه به تولید کنونی و آتی متانول در کشور، مساله‌‌‌ای که با آن مواجه هستیم، این است که بدون انجام کاری و ایجاد ارزش افزوده بر روی این محصول خام، به خام فروشی آن تکیه کنیم و به بازارهای محدود صادراتی ازجمله چین و هند اکتفا کنیم (میرنظامی، 1399). همچنین به دلیل اینکه بازار متانول تولیدی در کشورمان محدود است و به دلیل تحریم‌های بین‌‌‌المللی، قدرت قیمت‌‌‌گذاری ما در مورد متانول نیز چالش‌برانگیز است و از این‌رو نیز قدرت چانه‌‌‌زنی کمتری در قیمت متانول صادراتی خواهیم داشت. از طرفی با توجه به زنجیره ارزش متانول و کاربردهای جدید از این محصول می‌توان با تعریف پروژه‌های توسعه متانول، درآمد دلاری کشور از محل صادرات زنجیره ارزش این محصول را بهبود بخشید و به عنوان نمونه‌‌‌ای از راهکارهای خروج از خامفروشی در راستای اقتصاد مقاومتی پیشنهاد داد تا بتوان از اثرپذیری متانول تولیدی کشور از تحریم‌های بین‌‌‌المللی جلوگیری کرد (عبدی، 1395).
متانول ایران
کشور ایران به دلیل داشتن ذخایر غنی نفت و گاز و همچنین بازار داخلی و خارجی مناسب و دسترسی به آب‌های آزاد بالاترین پتانسیل را برای توسعه صنعت پتروشیمی در خاورمیانه دارد. در سال‌های اخیر برنامههای توسعه‌‌‌ای در راستای تولید محصولات پایه پتروشیمی از جمله متانول صورت گرفته است (سیفی، 1400).
نگاهی به برنامههای توسعه صنعت پتروشیمی نیز نشان می‌دهد تولید محصول متانول در صدر برنامههای توسعه‌‌‌ای صنعت پتروشیمی ایران قرار دارد. دلایل عمده توجه ویژه پتروشیمی ایران به متانول، خرید فناوری تبدیل گاز طبیعی به متانول پیش از تحریم‌های دور اول، تامین منابع مالی از سوی سرمایه‌‌‌گذاران چینی، فراهم بودن زمین مناسب در کنار دریا (به‌دلیل آب‌بر بودن واحدهای متانول) و قیمت ارزان گاز است (میرنظامی، 1399).
بر این اساس حجم مهمی از سرمایه‌‌‌گذاری انجام‌شده در صنعت پتروشیمی ایران نیز به تولید متانول اختصاص یافته است، به‌‌طوری‌که هم‌اکنون ظرفیت متانول در کشور در حدود 16 میلیون تن در سال است که در صورت اجرا و بهرهبرداری از مجتمع‌‌‌های تولید متانول، این عدد به حدود ۲7 میلیون تن در سال خواهد رسید. در این میان، بیش از ۹۵ درصد مقدار تولید‌شده بدون استفاده در زنجیره ارزش آن در صنایع پاییندستی، مستقیما به خارج از کشور صادر می‌گردد (شرکت ملی صنایع پتروشیمی، 1401).
در حال حاضر در 11 مجتمع پتروشیمی کشور متانول تولید می‌شود و مجموع ظرفیت اسمی نصب‌شده متانول در این مجتمع‌‌‌ها 15604 هزار تن در سال است. جدول زیر مشخصات پتروشیمی‌‌‌های تولید‌کننده متانول در کشور را نشان می‌دهد. (مطالعات بین‌‌‌المللی انرژی، 1399).
ظرفیت اسمی متانول کشور (هزار تن)
منبع، شرکت ملی صنایع پتروشیمی
مصرف فعلی کشور در حال حاضر حدود ۴۰۰ هزار تن در سال است که عمدتا در تهیه MTBE و فرمالدئید به‌کار می‌رود و با راه‌‌‌اندازی طرح‌های صنایع پتروشیمی (نظیر اسید‌استیک) و سایر صنایع پاییندستی این میزان افزایش خواهد یافت. در صورت سرمایه‌‌‌گذاری در پروژه‌هایی نظیر MTO/ MTP مصرف متانول داخلی می‌تواند به شدت افزایش یابد.
در حال حاضر بیش از 90 درصد متانول تولیدی در صنعت پتروشیمی ایران به بازارهای جهانی به ویژه شرق آسیا صادر می‌شود و ایران پس از کشورهای چین، عربستان‌سعودی و ترینیداد‌و‌توباگو چهارمین قطب تولید متانول در جهان است. از طرفی با توجه به کمبود خوراک گاز طبیعی در عربستان‌سعودی و ترینیداد‌و‌توباگو، ایران در آینده با برخورداری از مزیت ذخایر گاز و ساخت و بهرهبرداری از مجتمع‌‌‌های جدید پتروشیمی تولید متانول، می‌تواند بعد از چین به عنوان دومین تولید‌کننده این محصول پتروشیمیایی در بازار جهانی حضور داشته باشد.
کشورهای هند، چین، سنگاپور، ژاپن، کره‌جنوبی، ترکیه و اروپای غربی، عمده‌ترین بازارهای هدف متانول صادراتی منطقه خاورمیانه محسوب می‌شوند.
براساس آمار منتشره گمرک جمهوری اسلامی ایران، در سال 1400، 89.95 درصد از متانول صادراتی ایران به چین و 9.79 درصد آن به مقصد هند و مابقی که زیر نیم‌درصد می‌باشد؛ به سایر کشورها صادر شده است. بدین ترتیب ترکیب صادراتی ایران در محصول متانول به شدت محدود به بازار چین و در کنار آن بازار هند است.
برای سرمایه‌‌‌گذاری در صنعت تکمیل زنجیره ارزش متانول، عواملی که باید در نظر گرفت عبارتند از:
- حرکت به سمت مصارف جدید متانول از جمله احداث واحدهای MTO/MTP و MTAدر طرح‌های توسعه‌‌‌ای شرکت‌های متانولی موجود
- تأمین تکنولوژی واحدهای زنجیره ارزش متانول برای ارتقا و تنوع‌بخشی گرید محصولات زنجیره متناسب با نیاز بازارهای هدف
- جهت‌‌‌دهی منابع خرد کشور به سمت تامین مالی این محصولات
- احداث پارک‌ها‌‌ی متانولی در مناطق نزدیک به بازارهای هدف برای کاهش ریسک تامین زنجیره و هزینه‌های حمل‌و‌نقل محصولات از ابتدا تا انتهای زنجیره متانول
- طراحی و به‌روزرسانی سالانه طرح‌های توجیهی برای احداث هر کدام از واحدهای زنجیره ارزش متانول کشور از طرف شرکت صنایع ملی پتروشیمی و وزارت نفت به عنوان متولی این صنعت
- اولویت‌‌‌بندی زنجیره ارزش متانول برای احداث واحدهای جدید براساس بازارهای دردسترس
- اولویت‌‌‌بندی زنجیره ارزش متانول براساس میزان سرمایه لازم برای احداث هر کدام از واحدها
- احداث واحدهای کوچک‌مقیاس در مقابل احداث واحدهای بزرگ‌مقیاس، با در نظر گرفتن طرح‌های توسعه آتی برای واحد کوچک‌مقیاس، به‌دلیل زود‌بازده بودن و رسیدن به سود اقتصادی در مدت زمان کمتر از طریق واحدها .