مریم فضائلی، خبرنگار گروه فرهنگ: شبکه تلویزیونی الجزیره در اول نوامبر 1996 در شهر دوحه، پایتخت کشور قطر راه‌اندازی شد. الجزیره خود را اولین شبکه خبری مستقل در جهان عرب معرفی کرد. شبکه رسانه‌ای الجزیره با داشتن بیش از 70 دفتر در سراسر جهان و چهار هزار کارمند در بیش از 95 کشور، در سطح جهانی فعالیت می‌کند. این شبکه رسانه‌ای بیش از 150 کشور را پوشش می‌دهد و در بیش از 430 میلیون خانه در دسترس است.
با اردشیر زابلی‌زاده، عضو هیات‌علمی دانشکده ارتباطات دانشگاه صداوسیما درباره مسیری که این شبکه رسانه‌ای طی کرده است گفت‌وگو کردیم و او درمورد دلایل ضریب نفوذ این رسانه در منطقه خاورمیانه برایمان گفت. زابلی‌زاده صحبت‌هایش را درباره چهارچوب‌ها و قواعد رسانه‌ها شروع کرد: «هر رسانه چهارچوب‌ها و قواعد مختص خودش را دارد که در بزنگاه‌های مهمی مانند جنگ، به کمک سیاست خارجه آن کشور می‌آید. رسانه‌هایی که از زاویه اسرائیل اخبار جنگ را پوشش می‌دهند به دنبال ارائه تصویری‌اند که مردم غزه را در مقابل مردم اسرائیل قرار دهند و به عبارتی آغازگر جنگ را فلسطینی‌ها معرفی کنند. در این مدل پوشش رسانه‌ای، یک مظلوم‌نمایی برای صهیونیست‌ها شکل می‌گیرد. اما الجزیره شبکهای است که از همان ابتدای تاسیسش مقابل هژمونی رسانه‌ای غرب قد علم کرد و متفاوت‌تر از دیگر رسانه‌های جریان اصلی به مسائل ورود می‌کرد. امروز هم که به این شبکه نگاه می‌کنیم، روایتی که شبکه‌های صهیونیستی دارند را بر هم زده است و روایت واقعی را می‌گوید. به‌نوعی خبر جعلی را تبدیل به خبر درست کرده است.»
او درباره ویژگی‌های رسانه‌ای شبکه الجزیره گفت: «یکی از ویژگی‌های الجزیره ارائه روایتی است که خودش آن را سیاستگذاری کرده است. این اتفاق از طریق پوشش کامل و چینش نیروهایی است که به کار گرفته است. دیگر ویژگی آن حضور میدانی و کف میدان عمل کردن آن است. حضور خبرنگاران خودش در میدان و شنیدن روایت از زبان خبرنگاران خودش تاییدکننده این موضوع است.»
الجزیره مدیریت صحنه می‌کند
این استاد دانشگاه در ادامه به مفهوم اهمیت «روایت در خبر» اشاره کرد و گفت: «یکی از موضوعات مهم در خبر اهمیت روایت اول است. بعضی از رسانه‌ها به اشتباه به جای روایت خبر می‌گویند، قرائت خبر. این دو باهم فرق دارند. حتی اگر رسانه‌ای خبر را زودتر از رقبای دیگرش بگوید به معنای این نیست که روایت اول را گفته است، بلکه این قرائت است. یکی از حسن‌هایی که الجزیره دارد مدیریت صحنه‌ای است. این شبکه 24ساعت روی آنتن است و جنگ تحمیلی اسرائیل به غزه را پوشش می‌دهد. نکته جالب‌تر این است که مدیریت تصویر و صحنه انجام می‌دهد. بمباران‌های اسرائیل در غزه به دلیل آنکه در مناطق مسکونی اتفاق می‌افتد و کشتار غیرنظامیان حاوی تصاویر آزاردهنده‌ای است اما الجزیره در تصاویری که ارائه می‌کند به دلیل رعایت حال مخاطبان تصویر را مدیریت می‌کند، این مدیریت هم به‌صورتی است که از شدت حادثه کم نشود.» زابلی‌زاده درباره تفاوت قرائت و روایت در خبر گفت: «روایتگری به این معناست که گره یک مساله را چگونه باز کنیم اما قرائت یعنی صرفا خواندن خبر بدون آنکه موضع و جهتی به آن اضافه کنیم و اهمیت آن را روشن کنیم که این موضوع چه عمقی دارد و از چه لایه‌هایی برخوردار است. روایتگری یعنی در جنگ رسانه‌ای مخاطب را با واقعیت همراه و با یک داستان‌پردازی هنرمندانه آگاه کنید. در شرایطی که مخاطب اطلاعات زیادی را می‌تواند از منابع گوناگون به دست بیاورد خبر اول می‌تواند فقط یک قرائت نباشد و همراه با تحلیل، روایت و داستان داشته باشد و با این کار است که یک رسانه مخاطبانش را نگه می‌دارد. اتفاقا یکی از ویژگی‌های خوب الجزیره همین است که وقتی خبری را به‌عنوان خبر اول قرائت می‌کند در مرحله بعدی همان خبر را در چهارچوب روایت می‌آورد. این درحالی است که متاسفانه برخی شبکه‌ها به همان قرائت اول به‌عنوان روایت بسنده می‌کنند.»
جنگ رسانه‌ای بین الجزیره و صهیونیست‌ها در جریان است
زابلی‌زاده درباره حضور در معرکه خبرنگاران الجزیره گفت: «حضور خبرنگاران الجزیره در آن مناطق حضور خوب و فعالی است که درنهایت روایت منطبق بر روایت اول و واقعیت گفته شود؛ درحالی‌که شبکه‌های همسو با اسرائیل سعی می‌کنند در چهارچوب جنگ و جنگجو جلوه دادن نیروهای مقاومت و مردم غزه، تصویری ارائه بدهند تا دنیا به آنها بدبین شود. در ماجرای کشتار بیمارستان غزه دیده شد که اسرائیل تلاش کرد از طریق رسانه‌های خودش این اتفاق را وارونه جلوه دهد و تقصیر را گردن حماس و نیروهای مقاومت بیندازد. درصورتی‌که الجزیره برخلاف رسانه‌های غربی به کمک فلسطینی‌ها رفت و روایت صحیح را ارائه کرد. اینجا بود که به‌نظر من یک جنگ رسانه‌ای بین شبکه‌های صهیونیستی و الجزیره شکل گرفت.»
الجزیره، قطر را به دنیا معرفی کرد
زابلی‌زاده درباره نسبتی که شبکه الجزیره با سیاست خارجه دولت قطر دارد، گفت: «تا قبل از الجزیره، قطر کشوری شناخته‌شده نبود. از سال‌های ابتدایی تاسیس شبکه الجزیره قطر در افکار عمومی جهان جا افتاد و مشخص شد که این کشور کجای دنیا قرار دارد. این اتفاق توسط رسانه برای قطر رخ داد. قطر متوجه جایگاه الجزیره است و قطعا الجزیره سیاست‌های قطر و دولتمردان آن را دنبال می‌کند. این خیلی ساده‌لوحانه است اگر بگوییم رسانه‌ای در جایی از دنیا وجود دارد که به چهارچوب دیپلماسی کشوری که آن را تامین مالی می‌کند عمل نمی‌کند. درباره فلسطین قطعا سیاست‌های قطر به‌نوعی است که الجزیره توانسته به این موضوع بپردازد.»
موفقیت به بودجه نیست
این استاد دانشگاه همچنین به این اشاره کرد که لزوما بودجه زیاد دلیل موفقیت یک رسانه نمی‌شود. وی افزود: «امروزه هزینه کردن و صرف بودجه‌های بالا لزوما نمی‌تواند به نفوذ یک شبکه رسانه‌ای کمک کند. چیزی که شبکه‌های امروزی به آن احتیاج دارند، تجهیزات حرفه‌ای‌تر است. برای مثال در دوران بیداری اسلامی خیلی از شبکه‌ها، تجهیزات سنگین و پرهزینه به مصر بردند و پوشش خبری دادند، اما الجزیره برعکس آنها از سیم پرتابل که قیمت کمی داشت استفاده کرد و یک پوشش بسیار قوی از کف خیابان‌های مصر داد. علاوه‌بر استفاده الجزیره از تجهیزات ساده‌تر و کم‌هزینه‌تر باید گفت نیروهای خوبی دارد که سهم بیشتری از موفقیت الجزیره به‌خاطر توانمندی‌های آنهاست. نیروهایی که سال‌های سال تجربه کرده‌اند و در موقعیت‌های خاص گزارش‌دهنده بودند و مهارت کسب کردند. نیروهای الجزیره باتجربه هستند کمااینکه این شبکه در شروع کارش از نیروهای خارجی که در شبکه‌های دیگر تجربه کسب کرده بودند استفاده کرد. پس برای بررسی یک شبکه رسانه‌ای تمام جوانب را باید در نظر گرفت و لزوما صرف بودجه زیاد دلیل نمی‌شود که بتوان در این جنگ رسانه‌ای شبکهای موفق به راه انداخت.»