طیبه محمدی‌کیاعضو هیات‌علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی: اربعین یا چهلم شهادت امام حسین(ع) و یاران باوفایش، نه‌تنها راهی برای یادآوری اندوه و سوگ بلکه حضوری جمعی برای جاودانه‌سازی این سوگ است. حضور یک‌ یک زائران در این آیین بزرگ ما را روبه‌روی ماجرایی قرار می‌دهد که چونان آینه اندوه سوگی عظیم را به رخ ما و جهان می‌کشد. پس می‌توان اربعین را نمایش عمومی سوگ و سازوکار جاودانه ساختن آن نامید. امروز بیش از هر زمان دیگری آیین اربعین یا چهلم وجهی جهانی و بین‌المللی یافته است و همچون بازتاب حضوری شیعی در جهان شناخته می‌گردد. هم از این روی باید به وجه بین‌المللی آن توجه نمود. پس از واکاوی وجه بین‌المللی چهلم یا اربعین به اربعین به مثابه سوگ جمعی، ایران و اربعین، دیگران و اربعین، ایمان و اربعین و آینده‌پژوهی اربعین می‌پردازیم.
-تاثیر مراسم اربعین در حوزه بین‌الملل به چندین دسته‌بندی تقسیم می‌شود:
1. تاثیر مذهبی: مراسم اربعین به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مراسم مذهبی شیعیان در سراسر جهان شناخته می‌شود. این مراسم به‌عنوان یکی از پرطرفدارترین رویدادهای مذهبی جهان، برای جذب تعداد بیشتری از زائران و ترویج اسلام تشیع در سراسر جهان تاثیرگذار است.
2. تاثیر فرهنگی: مراسم اربعین در حوزه فرهنگی نقش مهمی دارد. این مراسم به‌عنوان یک رویداد فرهنگی، باعث بالا رفتن همبستگی و اتحاد بین شیعیان در سراسر جهان شده است.
3. تاثیر سیاسی: مراسم اربعین به مثابه رویداد سیاسی نمایش حضور شیعیان و همبستگی‌ها و علایق مشترک ایشان است. نکته اینجاست که این مراسم به‌عنوان یک فرصت برای اعلام نظرات سیاسی، نمایش قدرت و توانایی شیعیان در سراسر جهان و تاثیرگذاری در امور سیاسی جهان شناخته شده است.
4. تاثیر اقتصادی: مراسم اربعین به‌عنوان یک رویداد اقتصادی نیز تاثیرگذار است. با وجود اینکه بسیاری از زائران به‌منظور ادای این مراسم به کربلا سفر می‌کنند، اما این مراسم برای اقتصاد منطقه و کشور نیز سودآور است.
5. تاثیر اجتماعی: مراسم اربعین همچون یک رویداد اجتماعی تاثیرگذار به فرصتی برای ایجاد ارتباطات اجتماعی، تقویت روابط میان شیعیان و افزایش همبستگی و اتحاد در جامعه تبدیل شده است.
- اربعین یا چهلم به مثابه یک رویداد مذهبی و به‌عنوان یک فرصت برای تلاش و جهاد در راه خدا، تحمل سختی‌ها و انجام عبادت و طاعت الهی در مسیر پیاده‌روی به کربلا در قالب یک اجتماع شیعی می‌تواند به‌عنوان یک سوگواره/ریاضت جمعی شناخته ‌شود. اربعین به مثابه یک سوگواره/ریاضت جمعی دارای تاثیر جمعی قابل توجهی است. این مراسم باعث افزایش همبستگی و اتحاد در جامعه شیعیان می‌شود. ما شاهد برگزاری آیین‌های بزرگ مذهبی دیگر نیز در جامعه‌های مذهبی دیگر هم هستیم. برای نمونه در مذهب کاتولیک، مراسم پاپ شدن و تجلیل از پاپ جدید بسیار بزرگ و مهم است. همچنین، در مذهب هندو، کشورهای شرق آسیا و بسیاری از جوامع دیگر، مراسم‌ بزرگ مذهبی بسیاری وجود دارد که با توجه به نوع آنها، در ابعاد و نحوه انجام با یکدیگر متفاوت هستند. با این حال، اربعین به دلیل شرایط و وضعیتی که در آن افراد شرکت می‌کنند و همچنین با توجه به اهمیت و جایگاه ویژه آن در تاریخ و فرهنگ شیعیان، به مثابه یک ریاضت جمعی بسیار مهم و تاثیرگذار در جامعه شناخته می‌شود. علاوه‌بر مراسم و آیین‌های مذهبی ما کارناوال‌ها(ریشه این واژه از کاروان فارسی گرفته شده است) و مراسم غیرمذهبی متعددی در جهان داریم که با حضور شمار زیادی از افراد برگزار می‌شوند. بررسی نسبت اربعین با این کارناوال‌ها و مراسم گسترده غیرمذهبی به‌ویژه آن‌گونه که در برزیل، اسپانیا، آلمان و ژاپن اتفاق می‌افتد می‌تواند جالب توجه باشد. اگرچه کارناوال‌ها و مراسم غیرمذهبی نیز با شرکت بسیاری از افراد همراه هستند، اما این مراسم‌ با اربعین در جوانب مختلف متفاوت هستند. اربعین به‌عنوان یک سوگواره/ریاضت جمعی، برای شیعیان مهم است و برای آنها دارای ارزش مذهبی بالایی است. در مقابل، کارناوال‌ها و مراسم غیرمذهبی بیشتر به‌عنوان یک فرصت برای تفریح و سرگرمی در نظر گرفته می‌شوند. علاوه‌بر این، اربعین به‌عنوان یک سوگواره/ریاضت جمعی، با توجه به شرایط و وضعیتی که در آن شرکت‌کنندگان قرار دارند، نشان‌دهنده تلاش و پشتکار آنها و به عبارتی نوعی جهاد حضور در رسیدن به هدف قدسی مشخص است. در مقابل، کارناوال‌ها و مراسم غیرمذهبی بیشتر به‌عنوان یک فرصت برای لذت بردن و سرگرمی در نظر گرفته می‌شوند.
- اربعین به‌عنوان یک سوگواره/ریاضت جمعی بسیار مهم و تاثیرگذار در جامعه شناخته می‌شود که با شرایط و وضعیتی که در آن شرکت‌کنندگان قرار دارند، بسیار متفاوت از کارناوال‌ها و مراسم غیرمذهبی است. اربعین یا چهلم یادآوری اندوه و غم بزرگ است درحالی‌که کارناوال‌ها در دیگر جامعه‌های مذهبی و قومی با رویکردها و هدف‌هایی متفاوت برپا می‌شوند و راه می‌افتند. جمعی بودن این آیین منجر به تقویت ارتباطات اجتماعی و افزایش همدلی و همراهی میان مشارکت‌کنندگان می‌شود. در سطحی دیگر این مراسم فرصتی برای ترویج اسلام شیعی و نشان دادن قدرت و توانایی آنها در سراسر جهان شناخته می‌شود که می‌تواند تاثیرگذاری روی آینده جوامع بشری داشته باشد. ذیل این نوع نگرش مقایسه‌ای میان اربعین به مثابه یک سرمونی مذهبی و دیگر آیین‌های بزرگ مذهبی باید به بعدها، شیوه انجام و منطق حاکم بر اربعین به مثابه یک مراسم بزرگ مذهبی که در آنها افراد فراوان و شمار زیادی با علایق مذهبی شرکت می‌کنند، بپردازیم. مراسم اربعین به مثابه یک بزرگ آیین مذهبی بسیار بزرگ و مهم در جامعه شیعیان شناخته می‌شود. در این مراسم، میلیون‌ها شیعه از سراسر جهان به سمت کربلا حرکت می‌کنند تا به یاد شهدای کربلا و امام حسین(ع) با پای پیاده در مسیری طولانی و سخت شرکت کنند.
- اگر بخواهیم به ارتباط ایران و اربعین بپردازیم باید بگویم با توجه به جایگاه ایران در جهان شیعیان و نیز موقعیت این کشور در منطقه و جهان، اربعین می‌تواند گونه‌ای نمایش حضور باور و عقیده تلقی گردد؛ چراکه ایرانیان در ابعاد و گستردگی بسیار در اربعین حاضر هستند و فضای اربعین متاثر از ایرانیان شده است. بی‌گمان تحولات سیاسی و اجتماعی در پی حضور گسترده ایرانیان در این آیین بزرگ رخ داده است. هر ساله، میلیون‌ها ایرانی به کربلا سفر می‌کنند تا در این مراسم مذهبی شرکت کنند. این حضور که با سفر به عراق همراه است یادآور یگانگی مذهبی و دلبستگی‌های مشترک دو ملت است. همچنین بسیاری از ایرانیان در کشور خودشان، در جلسه‌های روضه و مراسم اربعین شرکت می‌کنند. بی‌تردید حضور فراوان ایرانیان در این مراسم، فضای اربعین را به‌شدت متاثر کرده است. بسیاری از ساختمان‌ها و امکانات در کربلا و نجف به علت حضور بسیاری از زائران ایرانی، توسعه یافته است. همچنین، فضای فرهنگی و مذهبی اربعین نیز با حضور ایرانیان، تحت تاثیر قرار گرفته است و بسیاری از مراسم‌ و رویدادهای مذهبی در این فضا با تاثیرات ایرانی شکل گرفته است. بسیاری از سیاستمداران و شخصیت‌های مذهبی ایرانی، در این مراسم حضور دارند و با سایر شخصیت‌های مذهبی و سیاسی جهان، دیدار و گفت‌وگو می‌کنند. این حضور می‌تواند به‌عنوان یک فرصت برای برقراری ارتباطات بین مسلمانان جهان، به کار گرفته ‌شود و این مراسم به‌عنوان یک فضای تبادل فرهنگی و مذهبی شناخته ‌شود.
- با توجه به اینکه اربعین یا چهلم هر ساله با حضور بیشتر زائران همراه است، این رویداد به‌عنوان یک فرصت برای ترویج ارزش‌های اسلامی و شیعی، به‌ویژه ارزش‌های مرتبط با شهادت و ایستادگی در برابر ستم و ظلم، مورد استفاده قرار می‌گیرد. همچنین، حضور زائران در این مراسم، فرصتی برای تبادل نظر و آشنایی با فرهنگ و رسوم مذهبی دیگر کشورها نیز محسوب می‌شود.
از چشم‌انداز نگاه و فهم اهل سنت اربعین چگونه است و مشخصا اربعین در عراق و در میان اهل سنت عراق چه تاثیری بر جای نهاده است. چشم‌انداز اهل سنت نسبت به اربعین به دلیل تفاوت در عقاید دینی با شیعیان، ممکن است متفاوت باشد. با این حال، برخی اهل سنت نیز به‌عنوان زائر در این مراسم شرکت می‌کنند و از آن استقبال می‌کنند. به‌عنوان مثال در عراق، برخی اهل سنت نیز به‌عنوان زائر در این مراسم شرکت می‌کنند. به‌طور کلی، اربعین به‌عنوان یک رویداد مهم در فرهنگ اسلامی و الهیات شیعه، تاثیرات گسترده‌ای دارد و همچنان جایگاه ویژه‌ای در قلب شیعیان دارد. البته غیرمسلمانان نیز در اربعین شرکت می‌کنند. برای مثال، در سال ۲۰۱۸، بیش از ۲۰۰ هزار زائر غیرمسلمان از کشورهای مختلف به‌عنوان میهمان‌های حرم امام حسین(ع) در کربلا حضور داشتند. در عین حال باید توجه داشت که تمرکز بر امام حسین(ع) و عزاداری برای او، به‌طور اصولی فقط در فرهنگ شیعه وجود دارد. با این حال، بسیاری از غیرمسلمانان و غیرشیعیان نیز به‌عنوان بازدیدکننده‌ در این مراسم شرکت می‌کنند.
- توجه به امام حسین و عشق و احترام به او، به دلیل تاثیرات بزرگی که در تاریخ دینی و فرهنگی جهان داشته است، رواج دارد. همچنین، شخصیت امام حسین به‌عنوان یک قهرمان ملی و انسانی، در بسیاری از کشورها شناخته شده است و برای بسیاری از مردم جهان، نمادی از مبارزه برای عدالت، آزادی و کرامت انسان است. برای نمونه در سال ۱۹۵۹، مارتین لوتر کینگ جونیور، رهبر حقوقی و فعال حقوق بشر آمریکایی، به‌عنوان بازدیدکننده در حرم امام حسین در کربلا حضور داشت. همچنین، در سال ۲۰۱۸، رئیس‌جمهور آلمان، فرانک والتر اشتاین‌مایر، به‌عنوان یک بازدیدکننده در حرم امام حسین(ع) در کربلا حضور داشت. نکته اینجاست که توجه غیرمسلمانان به امام حسین و عزاداری برای او، بستگی به فرهنگ و تاریخچه هر کشور و ادیان دارد و می‌تواند به‌عنوان نماد مبارزه در برابر ستم تفسیر شود.
- در الهیات شیعه و ذیل نگاه‌های درون‌مذهبی شیعی، اربعین یا چهلم معرف یک واقعه بزرگ است. پاسداشت شهادت امام حسین از چشم‌انداز الهیات درون‌مذهبی شیعه است؛ چراکه در الهیات شیعه، شهادت امام حسین(ع) و رویدادهای وابسته به آن، از جمله رویدادهای مهم و بزرگی است که در تاریخ شیعه و اسلام به ثبت رسیده است. اربعین نیز به‌عنوان رویدادی مرتبط با شهادت امام حسین (ع)، جایگاه ویژه‌ای در الهیات شیعه دارد. اربعین را به‌عنوان روزی که پس از شهادت امام حسین، خانواده و یاران ایشان به کربلا بازگشتند و مصائب و سختی‌هایی را در طول سفر و در کربلا تجربه کرده بودند، به یاد می‌آورند و مورد توجه قرار گرفته است. این رویداد به‌عنوان نماد ایستادگی و مقاومت در برابر ستم و ظلم، در الهیات شیعه به‌عنوان یک رویداد مهم و حیاتی شناخته شده است. در مورد کنه عشق‌ورزی به امام حسین(ع) و دلالت عمیق آن در زندگی شیعیان، چه در سطح فردی و آنگاه که با خود خلوت می‌کنند و چه در سطح جمعی و آنگاه که در یک مراسم مشترک همچون اربعین حضور به هم می‌رسانند، باید گفت این مبحث مهم با عواطف ژرف و احساسات قلبی آمیخته و آغشته است. عشق‌ورزی به امام حسین(ع) در زندگی شیعیان به‌عنوان یک ارزش و مفهوم مهم در فرهنگ شیعه وجود دارد. این عشق‌ورزی به امام حسین(ع) به دلیل تاثیرات بزرگی که در تاریخ دینی و فرهنگی جهان داشته است، رواج دارد. در سطح فردی، عشق‌ورزی به امام حسین(ع) به‌عنوان یک نماد از احترام و تعلق به این شخصیت مقدس، بسیار مهم است. برای بسیاری از شیعیان، عشق ورزیدن به امام حسین به معنای پایبندی به اصول دینی، اخلاص در عبادت و نیز تلاش برای رسیدن به عشق مقدس، محبت الهی، عدالت و مبارزه با ستم و ستم‌پیشگان است. در سطح جمعی، عشق‌ورزی به امام حسین(ع) به‌عنوان یک مفهوم اجتماعی و فرهنگی، در بسیاری از مراسم و رویدادهای شیعیان حضور دارد. برای نمونه در آیین چهلم یا اربعین، میلیون‌ها شیعه با پای پیاده به زیارت حرم امام حسین(ع) در کربلا می‌روند و با عزاداری برای او، ارادت و احترام خود را نسبت به این شخصیت مقدس نشان می‌دهند. سرانجام اینکه عشق‌ورزی به امام حسین(ع) به‌عنوان یک ارزش و مفهوم مهم در فرهنگ شیعه، به دلیل تاثیرهای بزرگی که در تاریخ دینی و فرهنگی جهان داشته است، رواج دارد و در زندگی شیعیان به‌عنوان یک نماد از احترام، تعلق و تلاش برای رسیدن به عدالت و کرامت انسانی و آزادگی مورد توجه قرار می‌گیرد.
- در رابطه با آینده‌پژوهی مراسم اربعین باید به این پرسش بپردازیم که آیا به نظر می‌رسد اربعین در حال گسترش است؟ اگر این‌گونه است ارتقای رویکرد به اربعین چه جوانب و عواقبی را به بار خواهد نشاند؟ به زبان دیگر، جهان آینده در پی گسترش اربعین چگونه خواهد بود؟ در پاسخ می‌توان این فرض را پیش کشید که با توجه به رشد جمعیت مسلمانان در سراسر جهان و افزایش تعداد زائران در هر سال، به احتمال زیاد مراسم اربعین نیز به صورت گسترده‌تری ادامه خواهد داشت. احتمالا حضور ایرانیان و شیعیان از کشورهای دیگر در این مراسم همچنان بسیار قابل توجه خواهد بود. از سوی دیگر با گسترش مراسم اربعین، تاثیرات فرهنگی و مذهبی آن نیز بیشتر خواهد شد. این نکته را نیز باید در نظر داشت که در عین حال، گسترش اربعین ممکن است به چالش‌هایی نیز منجر شود. افزایش تعداد زائران ممکن است باعث شلوغی و بروز مشکلات امنیتی در این مراسم شود. همچنین، افزایش تعداد زائران ممکن است موجب ایجاد مشکلاتی در زمینه اقامت و تامین نیازهای اساسی آنها گردد. به‌طور کلی، گسترش اربعین می‌تواند به صورت مثبت و منفی تاثیر بگذارد. برای جلوگیری از مشکلاتی، که ممکن است با گسترش آن رخ دهد، به برنامه‌ریزی و مدیریت مناسب نیاز داریم.