توحید ورستان، پژوهشگر اقتصاد: پانزدهمین اجلاس سران بریکس در ۲۴ آگوست ۲۰۲۳ با موفقیت به پایان رسید. سیریل رامافوزا، رئیس‌جمهور آفریقای جنوبی نتایج اجلاس سران به میزبانی ژوهانسبورگ را اعلام کرد. در همین راستا، پنج عضو بریکس در مورد اصول، استانداردها، معیارها و رویه‌های فرآیند گسترش بریکس به توافق رسیده‌اند. بنابراین کشورهای عضو از آرژانتین، مصر، اتیوپی، ایران، عربستان سعودی و امارات متحده عربی دعوت کرده‌اند تا از اول ژانویه ۲۰۲۴ به عضویت کامل بریکس درآیند. در جریان این اجلاس، کشورهای بریکس همچنین بر تعهد خود به چندجانبه‌گرایی فراگیر و حمایت از حقوق بین‌الملل از جمله اهداف و اصول مندرج در منشور ملل متحد تاکید کردند. این اولین اجلاس سران بریکس است که از زمان همه‌گیری کووید-۱۹ و محدودیت‌های جهانی، به صورت حضوری برگزار می‌شود. قبل از اجلاس، برنامه تجاری BRICS با هدف تشویق سرمایه‌گذاری و همکاری و معرفی فرصت‌ها در آفریقای جنوبی، قاره آفریقا و کشورهای بریکس برگزار شد. دیلما روسف، رئیس بانک توسعه جدید، در مورد نقش حیاتی این نهاد مالی برای حمایت از زیرساخت‌ها و توسعه پایدار در آفریقا و جنوب جهانی توضیحاتی ارائه کرد. همچنین، این گروه بر شتاب جهانی درمورد استفاده از ارزهای ملی، ترتیبات مالی جایگزین و سیستم‌های پرداخت جایگزین تاکید دارد. بنابراین، در اجلاس سران موافقت شد که از وزرای دارایی یا روسای بانک مرکزی بریکس خواسته شود درصورت اقتضای موضوع ارزهای محلی، ابزارهای پرداخت و پلتفرم‌ها را بررسی کرده و در اجلاس بعدی به رهبران بریکس گزارش دهند.
چالش‌ها و فرصت‌های اجلاس
یکی از نقاط کلیدی اجلاس بریکس در تنوع آن نهفته است. کشورهای پنج عضو طیف وسیعی از زمینه‌های فرهنگی، اقتصادی و ژئوپلیتیکی را نشان می‌دهند. این تنوع باعث ایجاد دیدگاه‌های متعدد در مورد چالش‌های جهانی می‌شود که اغلب منجر به بحث‌ها و راه‌حل‌های ظریف‌تر می‌شود. توانایی این کشورها برای مشارکت در گفت‌وگوی سازنده باوجود اختلافات‌شان، گواهی بر بلوغ دیپلماتیک در چهارچوب بریکس است. از نظر اقتصادی، کشورهای بریکس درمجموع بخش قابل توجهی از تولید ناخالص داخلی جهانی را تشکیل می‌دهند. نشست اخیر ژوهانسبورگ نقشی محوری در تقویت همکاری‌های اقتصادی بین کشورهای عضو، از تجارت و سرمایه‌گذاری گرفته تا نوآوری و فناوری، ایفا می‌کند. کشورهای بریکس با بهره‌گیری از نقاط قوت یکدیگر، این پتانسیل را دارند که به‌طور جمعی چشم‌انداز اقتصاد جهانی را تغییر و موازنه‌ای برای تسلط قدرت‌های اقتصادی سنتی ایجاد کنند. با این حال، نشست بریکس خالی از چالش و انتقاد نیست. منتقدان استدلال می‌کنند که سیستم‌های سیاسی متفاوت، اولویت‌های اقتصادی و منافع منطقه‌ای کشورهای عضو می‌تواند مانع از توانایی آنها برای ارائه یک جبهه واحد درمورد مسائل حیاتی شود. علاوه‌بر این، نگرانی‌هایی درمورد کارایی سازمان در تبدیل ادعا به عمل ملموس مطرح شده؛ برای نمونه کشورهای بریکس اغلب تعهد خود را به پرداختن به نابرابری‌های جهانی، پایداری زیست‌محیطی و عدالت اجتماعی ابراز می‌کنند اما پیشرفت در این زمینه‌ها تدریجی و اندک بوده است. با این وجود، کشورهای بریکس در مجموع دارای نفوذ ژئوپلیتیک بالایی هستند و غالبا سلطه قدرت‌های غربی را در شکل‌بندی امور بین‌المللی به چالش می‌کشند. آنها از نظم جهانی چند قطبی حمایت می‌کنند که به حاکمیت همه کشورها احترام می‌گذارد و فرآیند تصمیم‌گیری جهانی فراگیرتر را تشویق می‌کند. اجلاس بریکس بستری را برای این کشورها فراهم می‌کند نگرانی‌ها و آرزوهای خود را در صحنه جهانی بیان کنند. برای نمونه گسترش بریکس از آرژانتین تا ایران، همه در راستای ایجاد میدان بازی عادلانه در عرصه بین‌المللی است.
تاثیر پیوستن ایران به بریکس
عضویت ایران در بریکس می‌تواند چشم‌انداز جدیدی را برای سیاست خارجی و استراتژی اقتصادی تهران شکل دهد و پارادایم ژئوپلیتیکی رو به‌رشد دنیای چندقطبی را تقویت کند که کشورهایی مانند روسیه، چین، ایران و هند در تلاش برای ایجاد موازنه‌ای در برابر نفوذ غرب هستند. حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران، در سخنرانی‌های اخیر خود بر لزوم همکاری کشورهای در حال توسعه و جنوب جهانی تاکید کرده است. اگرچه تهران همچنان برای احیای توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ تلاش می‌کند، اما شکست در مذاکرات و عدم اعتماد عمومی به طرف‌های اروپایی که نتوانستند این پیمان را با خروج یکجانبه آمریکا حفظ کنند، تهران را به خروج از این توافق سوق داد. در راستای همین رویکرد، در مارس ۲۰۲۳، «اولین اجلاس همکاری‌های اقتصادی جمهوری اسلامی ایران با کشورهای غرب آفریقا» برگزار شد. متعاقبا، ابراهیم رئیسی در اواسط جولای سفری به سه کشور آفریقا را آغاز کرد که اولین سفر رئیس‌جمهور ایران در ۱۱ سال گذشته به این منطقه بود. همچنین همکاری با کشورهای آمریکای لاتین و اوراسیا ازجمله آسیای مرکزی، قفقاز و اخیرا خلیج فارس افزایش یافته است.
به باور کارشناسان، سیاست‌های خارجی اخیر ایران به‌رغم چندین دهه تحریم، عملکرد اقتصادی این کشور را به صورت نسبی بهبود بخشیده است. توسعه مناطق آزاد تجاری موجود و ایجاد مناطق جدید به یکی از رویکردهای مهم اقتصادی دولت ایران تبدیل شده است. به‌طوری‌که ارزش صادرات مناطق آزاد تجاری و ویژه اقتصادی ایران در سال گذشته نزدیک به ۱۸ میلیارد دلار اعلام شده که تراز تجاری این مناطق را برای نخستین بار به مثبت ۷۰۰ میلیون دلار رسانده است. همچنین، صادرات نفت ایران افزایش یافته و عضویت یا قراردادهای تجارت آزاد با سازمان‌های اقتصادی مهمی مانند سازمان همکاری شانگهای و اتحادیه اقتصادی اوراسیا را تضمین کرده است.
بی‌تردید، انعطاف‌پذیری غیرمنتظره تهران، توانایی آن برای خروج از انزوای ناشی از تحریم‌های بین‌المللی را افزایش داده است. پیوستن به بریکس که شامل روسیه و چین می‌شود، می‌تواند به تهران کمک کند تا تحریم‌های اقتصادی را دور زده و در رشد جهانی مشارکت کند. همچنین برای بریکس، ایران یک فرصت بزرگ است. اروپا از گذشته به دنبال پتانسیل‌های بهره‌برداری‌نشده ایران بوده، اما به دلیل تحریم‌ها به آن دسترسی نداشت. ایران دومین ذخایر گاز جهان و غنی از نفت است و با ۱۵ کشور مرز مشترک دارد، علاوه‌بر اینکه بخشی از کریدورهای ترانزیتی بین‌المللی است و به دریای خزر، خلیج فارس و مناطق آسیای مرکزی و قفقاز دسترسی استراتژیک دارد. تمرکز این کشور بر رشد تولید، تجارت و تقویت روابط اقتصادی با بازیگران منطقه‌ای باوجود اصطکاک ایدئولوژیک یا سیاسی ثابت کرد که این کشور عضوی ارزشمند برای بلوک بریکس بوده. همچنین در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا، عربستان سعودی اولین شریک تجاری کشورهای بریکس است و در حال مذاکره برای پیوستن به بانک توسعه جدید (NDB) است، همان‌طور که امارات در سال ۲۰۲۱ انجام داد. عادی‌سازی روابط بین ریاض و تهران، علاوه‌بر سرمایه‌گذاری پکن در هر دو کشور، امکان موفقیت بریکس، کاهش اختلافات و افزایش حضور بین‌المللی ایران را تقویت خواهد کرد. همان‌طور که اشاره شد، عربستان سعودی نیز برای پیوستن به بلوک بریکس دعوت شد. تلاش کشورهای منطقه برای غلبه بر شکاف تاریخی به دلیل نیاز ریاض و تهران برای بهبود عملکرد اقتصادی کشورشان و جذب سرمایه‌های جدید افزایش یافت. بنابراین می‌توان انتظار داشت که روابط اقتصادی رو به رشد بین کشورهای اوراسیا به ثبات منطقه کمک کند.