مجتبی توانگر؛ نماینده مردم تهران و رئیس کمیته اقتصاد دیجیتال مجلس: امروزه با گسترش علم داروسازی، تنوع داروها بیشتر شده است و پزشکان نیز دستورالعمل‌هایی برای درمان و تجویز دارو دارند. از آنجایی که عرضه دارو صرفا با دستور پزشک معالج امکان‌پذیر بوده، دارو از نظر محدودیت عرضه با دیگر اقلام متفاوت است. از این رو تجویز صحیح و مصرف به‌موقع دارو می‌تواند برای بهبود نظام سلامت کشور مفید باشد.
داروخانه را می‌توان محل رجوع بیماران برای دریافت و مشاوره دارویی دانست. با بررسی میدانی روزنامه «فرهیختگان» در آذرماه ۱۴۰۱، یعنی در دوران کمبود دارو، مشخص شد که برخی داروخانه‌ها فرآورده‌هایی مازاد بر نسخه بیمار توصیه کرده یا صرفا برخی از نسخه‌ها را تایید می‌کنند. همچنین در این گزارش، پزشک اورژانس توضیح داد: «برخی پزشکان در کنار داروی بیمار، مولتی‌ویتامین می‌نویسند تا از سوی داروخانه مرجوع نشود و این یک توافق نانوشته و ناپسند میان پزشکان و داروخانه‌هاست که عمده ضرر آن به جیب و سلامت مردم وارد می‌شود.» این در حالی است که تشویق برخی داروخانه‌ها به مصرف و تایید برخی از نسخ را می‌توان به دلیل فروش اقلام مازاد دانست که از سوی شرکت‌های پخش بر داروخانه‌ها تحمیل شده است. به عبارتی داروخانه‌ها نیازهای دارویی خود را به شرکت‌های پخش اعلام می‌کنند و شرکت‌های پخش سراسری دارو، آن را برآورد کرده و ملزمند هر ۱۵ روز یکبار با مراجعه به داروخانه از نیاز آنها مطلع شوند. این کار توسط ویزیتورها (نماینده‌های فروش) انجام می‌گیرد که معمولا در هنگام فروش اقلام، از روش‌های غیرمتعارف از قبیل سبدفروشی دارو استفاده می‌کنند. درواقع سبدفروشی دارو به این معناست که فروش برخی داروها منوط به خریدن دیگر فرآورده‌ها باشد. قابل‌ذکر است توزیع دارو توسط شرکت‌های پخش، در مواردی که داروخانه‌ها به‌صورت سبدی از آنها خرید نمی‌کنند، به‌کندی صورت می‌گیرد و این توزیع دیرهنگام (در مواردی که خرید مطابق سبد نیست) برای داروخانه مشکل‌ساز است. زیرا با خرید سبد توسط داروخانه‌ها که در واقع مازاد بر نیاز آنهاست، درنهایت این اقلام باید به فروش برسد. درنتیجه داروخانه‌ها ناچار به تشویق برای مصرف فرآورده‌های دیگر می‌شوند. به همین منظور است که برخی کارشناسان سلامت معتقدند سبدفروشی به تجویز برخی پزشکان در نسخ نیز رسیده است.
باتوجه‌به مواردی که بیان شد، سبدفروشی دارو و تحویل دیرهنگام فرآورده‌های سلامت از نظر سازمان غذا و دارو تخلف است؛ باتوجه به بند ۴ ماده ۸ آیین‌نامه تاسیس و فعالیت شرکت‌های پخش فرآورده‌های سلامت‌محور، «فروش دارو با استفاده از روش سبد دارویی یا روش‌هایی که منجر به ایجاد هر نوع تبعیض بین داروخانه‌ها در زمینه دریافت داروهای موردنیاز آنها شود، ممنوع است.»
برای درک تاثیر سبدفروشی بر نظام عرضه و توزیع دارو می‌توان اشاره داشت یکی از اولویت‌های سازمان غذا و دارو برای مدیریت بحران کمبود دارو در آذرماه ۱۴۰۱، مقابله با تخلف سبدفروشی دارو بود و حتی در ابلاغیه‌ای از سوی این سازمان بیان شده در صورت مشاهده تخلف از طریق مراجع قضایی پیگیری و اقدام قانونی لازم صورت خواهد گرفت. اما این تخلف برای داروخانه‌ها به‌راحتی قابل‌اثبات و استناد قضایی نیست. برای شکایت از شرکت پخش متخلف، نیاز است داروخانه شواهد قابل استناد ازجمله اعلام ثبت سفارش دارویی و عدم ارسال آن توسط شرکت پخش را در دست داشته باشد. با وجود این شواهد هم حتی ممکن است شرکت پخش ادعا کند که این تخلف از جانب ویزیتورها صورت‌گرفته است. این موضوع سبب شده تا داروخانه‌ها نیز در این چرخه حضور پیدا کرده و به دنبال منافع خود باشند.
راهکار چیست؟
به نظر می‌آید راهکار این مشکل تنها با نظارت بیشتر یا تشدید مجازات حل نمی‌شود. زیرا تاکنون اقداماتی از این جنس صورت گرفته و نتیجه‌بخش نبوده است. لذا این مساله نیاز به حل نظام‌مند دارد. به عقیده کارشناسان یکی از راهکارهای قابل اتکا ایجاد شفافیت با استفاده از ظرفیت‌های فناوری اطلاعات است؛ درصورتی‌که ثبت سفارش داروخانه‌ها به‌صورت اینترنتی بوده و شرکت‌های پخش ملزم به فروش اینترنتی باشند، امکان شناسایی تخلف‌هایی ازجمله تأخیر یا عدم تحویل سفارش‌ها، به وجود خواهد آمد. همچنین رد سفارش و عدم تحویل به دلیل عدم موجودی برای دانشگاه مربوطه با استفاده از ظرفیت سامانه رهگیری و اصالت‌سنجی دارو (TTAC) قابل‌بررسی است. مورد تاکید است که رد درخواست توسط شرکت‌های پخش هم می‌تواند نظام‌مند شود. به‌عبارت‌دیگر اینکه دلایل مجاز از غیرمجاز تفکیک شود به این صورت که آیا به‌خاطر بدهی داروخانه این سفارش داروخانه رد شده است یا شرکت پخش با وجود موجودی اقلام، قصد احتکار یا سبدفروشی دارد. با تغییر ماهیت از شیوه فعلی (فروش توسط ویزیتورها) و ثبت برخط سفارش داروخانه‌ها در نظام توزیع شرکت‌های پخش تحولی در نظام عرضه و توزیع دارو ایجاد خواهد شد و با افزایش رقابت، شرکت‌های پخش به دنبال بهبود کیفیت خدمات خود خواهند بود. در این صورت، بخشی از حجم سفارش‌ها که ناشی از سبدفروشی بوده کاهش می‌یابد. در کنار آن به‌خاطر اینکه تخلفات شرکت‌های پخش ازجمله عدم ارسال فرآورده‌ها کاهش می‌یابد، داروخانه‌ها نیاز به انبار دارو بیش از نیاز خود ندارند؛ لذا پیش‌بینی می‌شود تعداد سفارش‌ها افزایش یابد که برای مدیریت این موضوع می‌توان از ظرفیت سکوهای اینترنتی به‌شرط فراهم کردن زیرساخت‌های ویژه حمل دارو استفاده کرد تا در توزیع فرآورده‌های سلامت تسریع ایجاد شود. با تسریع در توزیع فرآورده‌های سلامت می‌توان امیدوار بود تا کمبود اقلام در داروخانه کاهش پیدا کند.
بررسی‌ها نشان می‌دهد وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی گام نخست در این زمینه را برداشته است و موضوع توزیع اینترنتی فرآورده‌های سلامت‌محور در آیین‌نامه حمایت از تولید، دانش‌بنیان و اشتغال‌آفرین در حوزه سلامت مطرح شده و به تصویب هیات وزیران رسیده است. اکنون با گذشتن از مهلت قانونی و همچنین گذر از دوران کمبود دارو، سازمان غذا و دارو هنوز دستورالعمل مربوطه را تدوین نکرده است؛ درحالی‌که با تدوین و ابلاغ این دستورالعمل می‌توان شاهد تحولات مثبتی در این زمینه بود.