زهرا رمضانی-فاطمه طاری بخش، خبرنگار:تحصیل در مقطع دکتری را باید یکی از راه‌های تضمین‌شده به نسبت دیگر مقاطع برای ورود به بازار کار دانست؛ راهی که باعث شده جمعیت داوطلبان برای ورود به این مقطع طی یک‌دهه اخیر برخلاف مقطع کارشناسی‌ارشد، روند نزولی به خود نگیرد؛ هرچند فراز و فرودهای مختلفی را هم تجربه کرده است. این روزها داوطلبانی که توانسته‌اند در آزمون نیمه‌متمرکز دکتری 1402 قبول شوند، مشغول انتخاب رشته برای رسیدن به صندلی کلاس‌های این مقطع هستند و اگر امروز برای دومین‌بار مهلت انتخاب رشته این مقطع تمدید نشود، پرونده انتخاب رشته این دوره هم بسته می‌شود.
طی سال‌های اخیر سیاستگذاری‌های مختلفی درباره مقطع دکتری ازسوی متولیان امر صورت گرفته؛ از ماجرای استادمحور شدن پذیرش‌ها و اهدای گرنت‌فناوری یا حتی ماجرای آزمون زبان تا کاهش ظرفیت پذیرش این مقطع که در دهه 90 همه و همه بخشی از تصمیمات کلانی است که نسبت به این دوره از تحصیلات تکمیلی در وزارت علوم اتخاذ شده است. با وجود این تغییرات اما هنوز بخشی از بدنه کارشناسان آموزش عالی معتقدند علی‌رغم ظرفیت بالای کشور در این حوزه خروجی دانشگاه‌های کشور از کیفیت لازم برخوردار نیستند. اما آنچه در این میان بیش از پیش خودنمایی می‌کند، این است که با توجه به جایگاه مهم فارغ‌التحصیلان دکتری، تحول در این زمینه می‌تواند سهم بسزایی در به سرانجام رسیدن آمایش آموزش عالی داشته باشد. اتفاقی که درصورت تحقق آن، هم اثرات قابل‌توجهی در حوزه نگارش مقاله و رساله دانشگاهی خواهد داشت، هم در میان‌مدت و بلندمدت، کیفیت فارغ‌التحصیلان این مقطع افزایش پیدا خواهد کرد. اساتید دانشگاه در گفت‌وگو با «فرهیختگان» از وضعیت امروز دکتری، چرایی رسیدن به شرایط فعلی و همچنین راهکارهای برون‌رفت از آن می‌گویند.
معاون آموزشی سابق دانشگاه تهران:
ماموریت کنونی دانشجوی دکتری تنها نگارش مقاله است
سیدحسین حسینی، عضو هیات‌علمی دانشگاه تهران با بیان اینکه عمدتا در دنیا پذیرش دوره دکتری یا براساس استادمحور یا براساس جذب گرنت استاد از صنعت صورت می‌گیرد، گفت: «واقعیت این است که در ایران نه این اتفاق به‌صورت استادمحور بوده و نه اصلا صنعتی وجود دارد که بخواهد براساس آن پذیرش دانشجو داشته باشیم. البته ممکن است به‌صورت موردی این اتفاق افتاده باشد، اما درمجموع باید گفت که شاید بیش از 95 درصد پذیرش دانشجویان‌مان در مقطع دکتری، بدون اخذ گرنت از صنعت صورت می‌گیرد. در مقابل هم پذیرش ما کمیت‌محور شده، درحالی‌که در تمام دنیا پذیرش در این مقطع تابع مقررات سفت و سختی است که به‌نوعی تعدیل‌کننده پذیرش است.» معاون آموزشی سابق دانشگاه تهران در همین زمینه افزود: «یعنی پذیرش دانشجوی دکتری در دنیا براساس یک هدف و طبق شرایط خاص دنبال می‌شود. متاسفانه ما چنین مسیری را در دوره دکتری نداریم و مهم‌ترین ماموریت از پذیرش دانشجو در این مقطع، انتشار مقالات است، هرچند این مساله در جای خود اتفاق خوبی به‌شمار می‌رود، اما مشکل اینجاست که امروز این مهم به‌عنوان اصل در مقطع دکتری در نظر گرفته شده است. اما در کشورهای صنعتی و پیشرفته، دانشجویان دکتری به‌عنوان نیروی محرکه حل مسائل صنعت و جامعه تلقی می‌شوند اما ما چنین نگاهی را نداریم و این اتفاق در کشورمان نمی‌افتد. البته یکی از دلایلش این است که کمی‌گرایی و پذیرش زیاد دانشجویان دکتری، باعث شده در عمل جایگاه دوره‌های دکتری هم تحت‌تاثیر قرار بگیرد.» او تصریح کرد: «طبیعتا وقتی کمیت در مقطع دکتری ملاک قرار می‌گیرد، پذیرش‌ها هم از بین افرادی صورت می‌گیرد که گاهی به معنی واقعی شرایط لازم و حداقلی لازم برای تحصیل در این مقطع را نداشته باشند. البته تلاش برای احراز کیفیت‌ها صورت می‌گیرد، اما همان‌طور که از عنوان دکتری برمی‌آید، هدف آن است که تعدادی فیلسوف در حوزه تخصصی‌شان، تربیت کرده و صاحب‌نظر جامعه در آن حوزه بوده و بتوانند موضوعات مختلف مرتبط با آن حوزه را حل کنند، اما چنین وضعیتی امروز در مقطع دکتری وجود ندارد. همچنین مهم‌ترین مساله‌ای را که از نیازهای جامعه به‌واسطه پذیرش دانشجو در این مقطع پاسخ می‌دهیم، همان تولید مقاله است.» عضو هیات‌علمی دانشگاه تهران اظهار داشت: «ما در حوزه‌های تجربی و فن و مهندسی، اگر اساتید ما گرنت خوبی نداشته باشند، با توجه به اینکه اعتباراتی که دانشگاه‌ها به این حوزه تخصیص می‌دهند هم بسیار ناچیز است، باعث می‌شود موضوعات پژوهشی دانشجویان دکتری، موضوعاتی باشند که با اعتبارات اندک قابل‌پیگیری باشند و این مهم خود مزید بر علتی است که پایان‌نامه‌هایمان هم از آن کیفیتی که لازم است، برخوردار نباشند.»
دانشگاه، استاد و دانشجو هر 3 متهم هستند
حسینی به نقش دانشجو، دانشگاه و استاد در بالا بردن کیفیت مقطع دکتری اشاره و بیان کرد: «می‌توان گفت امروز همه‌مان متهم هستیم؛ یعنی به‌تعبیر دکتر شریعتی که کتابی با عنوان «پدر و مادر، ما متهمیم» داشت، اینجا هم باید عنوان کرد که دانشگاه، استاد و دانشجو هر سه و مهم‌تر از آنها جامعه و صنعت متهم هستند؛ چراکه ما نتوانستیم علی‌رغم شعارهای زیادی که داده شده، هنوز چرخه ارتباط صنعت و جامعه با دانشگاه برقرار نشده است. دلیل اصلی این مساله هم آن است که صنعت کلان ما، دولتی است و صنعت دولتی تلاش چندانی نمی‌کند که برای بهبود مسائل خود سراغ دانشگاه‌ها بیاید.» معاون آموزشی سابق دانشگاه تهران در توضیح بیشتر این مساله تصریح کرد: «به‌طور مثال ایران‌خودرو تا چه میزان برای بهبود مسائلش می‌تواند به دانشگاه مراجعه کند؟ اصلا بهبود شرایط جایگاهی در ایران‌خودرو دارد یا خیر؟ اگر جواب به آن مثبت است که باید گفت اگر این‌طور باشد قطعا بعد از 40 سال دیگر نباید شاهد این حجم از مشکلات در خودروسازی باشیم، یعنی هم جامعه، هم صنعت و هم استاد و دانشجو در جایگاه خود مقصر شرایط فعلی هستند. در این میان نباید فراموش کرد وقتی در چنین شرایطی تمام هم و غم دانشجو این می‌شود که به مقطع دکتری ورود کند، دانشجو هم به‌دنبال گرفتن مدرک است و این‌طور نیست که بخواهیم به‌واسطه این مقطع، مشکلی را حل کنیم.» عضو هیات‌علمی دانشگاه تهران تصریح کرد: «بخش قابل توجهی از نیازهای جامعه و صنعت به دانشگاه‌ها عرضه نشده و به همین دلیل می‌بینیم که کیفیت مقطع دکتری ما آن‌طور که باید بالا نیست. یکی از دلایل آن هم دولتی بودن سیستم کشور در عرصه‌های مختلف است؛ چراکه در دنیا صنعت بخش خصوصی بوده و در یک رقابت سنگین هم قرار دارد و همین مساله باعث می‌شود تا آنها برای حل مشکلات به دانشگاه‌ها مراجعه کنند. همین مراجعه کیفیت مقطع دکتری را هم متفاوت می‌کند؛ چراکه در آنجا براساس نیازها پذیرش صورت می‌گیرد.» او افزود: «به‌دلیل انحصار و بسته بودن واردات، این صنعت هنوز خودش را بی‌نیاز از مراجعه به دانشگاه می‌داند، درحالی‌که اگر قرار بود هر سال به‌صورت پلکانی مسائلش را رفع کند، مجبور بود که برای آن هزینه کند و هزینه‌کرد به معنی آن است که از ظرفیت مقطع دکتری استفاده شود. واقعیت این است که ما نتوانستیم از این ظرفیت به نحوه احسن در راستای حل مسائل کشور بهره ببریم. البته هر سال مسئولان مختلف بیانیه‌های مختلفی را در راستای افزایش کیفیت این مقطع می‌دهند اما در عمل خروجی در این زمینه در دانشگاه‌ها احساس نمی‌شود.»
عضو هیات‌علمی دانشکده فیزیک دانشگاه شریف:
رساله‌های دکتری دردی از جامعه دوا نمی‌کنند!
محمود بهمن‌آبادی، عضو هیات‌علمی دانشکده فیزیک دانشگاه شریف درباره وضعیت فعلی دانشجویان مقطع دکتری و پذیرش آنها بیان کرد: «باید نگاهی داشته باشیم که در سطح جهانی تعریف دانشجوی دکتری چگونه بوده و در حقیقت باید دورنمایی از پذیرش دانشجوی دکتری داشته باشیم. دانشجوی دکتری، زمانی که دکتری خود را می‌گیرد، اگر جایی برای کار نداشته باشد بی‌معنی است.
در دنیا نیز به این صورت پذیرش نمی‌کنند و قطعا جایگاهی را برای آن درنظر می‌گیرند. بیشتر دانشجویان دکتری ما، عموما داخلی هستند و دانشجوی خارجی به آن صورت نداریم که بخواهیم درآمدزایی داشته باشیم. زمانی که بیش از 95 درصد دانشجویان ما داخلی هستند، طبیعتا باید باید آنها برنامه‌ریزی داشته باشیم یا اگر برنامه‌ریزی خاصی برای این حوزه نداریم باید به سمت استادمحور بودن برویم. اگر به این سمت برویم که پذیرش دانشجوی دکتری استادمحور شود جذب دانشجویان مطابق با نیازی که دانشگاه و اساتید دانشگاه مربوطه دارد صورت می‌گیرد.»
بهمن‌آبادی با اشاره به اینکه جذب دانشجویان وابسته به وزارت علوم است، گفت: «جذب دانشجویان نظارت بالاسری می‌طلبد و درنهایت دانشجویی که از سوی استاد جذب می‌شود، باید مورد پسند مدیریت باشد. طبیعی است که استاد مسیری را نشان می‌دهد اما دانشجو باید این مسیر را طی کند. تاکنون روند جذب دانشجویان به این صورت بوده که من می‌گفتم دانشجو می‌خواهم و با توجه به ویژگی‌های مورد نظر دانشجو را به ما می‌دادند و به روش جذب دانشجویان ورود نمی‌کردیم.»
بسیاری از دانشگاه‌ها اصلا پتانسیل دانشجوی دکتری ندارند
عضو هیات‌علمی دانشگاه شریف درخصوص الزاماتی که برای تحول در دوره دکتری نیاز است، عنوان کرد: «ما برای تربیت دانشجوی دکتری نیاز به امکانات مناسب داریم. این موضوع یعنی اینکه باید استادی داشته باشیم که کاملا مشرف به موضوعات روز دنیا و دقیق مهندسی و صنعتی باشد و بتواند نظارت کافی روی این مشکلات داشته باشد. درحال حاضر بسیاری از دانشگاه‌ها اصلا پتانسیل دانشجوی دکتری ندارند اما پذیرش می‌کنند. زمانی که به رساله‌های دکتری نگاه می‌کنیم از کیفیت مطلوب برخوردار نیستند و تنها کاری که انجام می‌شود این است که موضوعاتی که روی آن کار شده را تغییر می‌دهند و موضوعی که شخص دیگری در جای دیگری تعریف کرده را بازتعریف می‌کند و آورده جدیدی ندارند. بنابراین زمانی که کمیت را زیاد می‌کنیم، به این معنی است که دانشجوی دکتری کم‌کیفیت تولید می‌کنیم. باید شرط و شروط‌‌هایی برای افزایش کیفیت بگذاریم تا دانشجوی خوبی پرورش دهیم.» بهمن‌آبادی با اشاره به اینکه تعداد معدودی از مقالات هستند که کیفیت دارند و به آنها استناد می‌شود؛ در پایان افزود: «فکر می‌کنم باید بازنگری در دانشگاه‌هایی که دانشجوی دکتری را پذیرش می‌کنند صورت بگیرد. بسیاری از فارغ‌التحصیلان دوره دکتری هستند که رساله خود را ارائه داده‌اند اما همچنان هیچ دردی از جامعه دوا نمی‌کنند. تنها پیشوندی به اسم این افراد اضافه شده است و به حل معضل جامعه کمک نکردند. من فکر می‌کنم در حال حاضر برای بازنگری روی این موضوع صورت گیرد و در این راستا دانشگاه‌ها باید به سمت مهارت‌افزایی در بین دانشجویان خود بروند. اساتید باید دانشجویانی را تربیت کنند که مهارت بالایی داشته باشند. لزومی به افزایش کمیت دانشجویان دکتری وجود ندارد. من حدود10 سال است که تنها 2 دانشجوی دکتری گرفته‌ام؛ چراکه بی‌کیفیت هستند و دردی را از جامعه دوا نمی‌کنند. من ترجیح می‌دهم که خودم کارها را انجام دهم تا اینکه کارها را به دانشجویان بسپارم.»
دانشیار دانشکده مهندسی مواد و متالورژی:
باید به سمت دستاوردمحور کردن مقطع دکتری حرکت کنیم
حمید امیدوار، دانشیار دانشکده مهندسی مواد و متالورژی دانشگاه امیرکبیر، درباره وضعیت کلی مقطع دکتری در یک دهه اخیر در ایران عنوان کرد: «دو بحث درخصوص دکتری مطرح شد. اولین بحث، دکتری پژوهش‌محور بود که در سال‌های 90 یا 91 مطرح می‌شد و در حال حاضر نیز همچنان مطرح است. بحث دیگر استادمحوری مقطع دکتری است. بحث استاد محوری از کشورهای دیگر اقتباس شده و به این صورت است که استاد خودش دانشجو را انتخاب می‌کند. اما با توجه به اینکه تنها از طریق سازمان سنجش دانشجو پذیرفته می‌شود، پس بحث استادمحور تنها شامل استعدادهای درخشان می‌شود. کلیت آن مثل قبل است اما استعدادهای درخشان قبلا پرونده می‌گذاشتند و سپس در دانشگاه پذیرفته می‌شدند.»
امیدوار با اشاره به اینکه دکتری پژوهش‌محور تا سال 1392 بود و پس از آن به دلیل تغییر دولت این دکتری لغو شد، بیان کرد: «در حال حاضر نیز این دکتری احیا شده است. دکتری پژوهش‌محور به این صورت است که تعداد واحدهای آن نصف، واحدهای آموزشی است و مبنای اصلی آن بر واحدهای صنعتی و پژوهشی است. معمولا در مقطع دکتری در خارج از کشور، تامین مالی یا از طریق طرحِ نیاز از سمت صنعت است یا به وسیله دولت‌ها حمایت می‌شود. اغلب از طریق وزارت علوم و متولی آموزش عالی که در آن کشور است، حمایت می‌شوند. در ایران ما وزارت علوم را داریم که می‌تواند نقش دولت‌ها را ایفا کند.»
او در ادامه با تاکید بر اینکه واحدهای صنعتی نیز در تامین مالی دخیل هستند، افزود: «دو صندوق حمایت از پژوهشگران و صندوق نوآوری نیز وجود دارد. اینکه چرا این سازمان و ارگانها به این سمت نیامدند، باید بررسی شود. اما صنایع به این دلیل به سمت دوره دکتری نمی‌آیند که دیربازده است. یعنی دانشجوی دکتری بعد از دو یا سه سال به نتیجه‌ای می‌رسد که با شرایط صنایع سازگار نیست. در سایر بخش‌ها، حمایت از دانشجویان دکتری نیز بستگی به شرایط مالی دارد. یعنی وزارت علوم یا صندوق حمایت از پژوهشگران باید منابع مالی داشته باشد، تا بتواند دانشجویان دکتری را حمایت کند.»
عضو هیات‌علمی دانشگاه امیرکبیر درباره الزامات تغییر رویه در مقطع دکتری توضیح داد: «یکی از الزامات این است که فکر کنند و ببینند که چطور می‌توانند مشکل صنعت را به صورتی حل کنند که دیربازده نباشد. یکی دیگر از مسائل این است که دولت‌ها به این حوزه، منابع مالی اختصاص دهند. این منابع مالی می‌تواند از طریق کانال وزارت علوم یا صندوق حمایت از پژوهشگران به دست دانشجویان و اساتید دکتری برسد. مورد دیگر این است که باید نگاه کرد که دوره دکتری نتیجه و دستاورد مهمی دارد یا تنها منجر به هزینه منابع می‌شود؛ چراکه اگر تمامی این تمهیدات اندیشه شود اما بازده مطلوب نداشته باشد و نتواند نیاز صنایع و ارگانها را برطرف کند، منابع هدر رفته است. باید روی دستاوردهای دوره دکتری نیز کار کنیم و ببینیم که آیا دستاوردهای مطلوب و صرفه اقتصادی و هزینه‌ای دارد یا خیر. حتی می‌توان نگاهی به این موضوع انداخت که چطور می‌توانیم دستاوردهای مطلوبی داشته باشیم. یعنی اگر تنها به صرف تامین مالی به این مقطع نگاه کنیم، دستاوردهای آن اصلاح نخواهد شد.»
امیدوار در پایان با تاکید بر اینکه باید سیاست کلی در این حوزه وجود داشته باشد، گفت: «باید بررسی کنند که چطور می‌توانند دستاوردهای مناسبی از این مقطع جذب کنند که این بین نقش وزارت علوم و دستگاه‌های سیاستگذار اهمیت دارد. دانشجو و استاد طبیعتا باید تابع این قوانین و سیاست‌ها باشند. این سیاست‌ها اهمیت دارد و باید به سمتی برود که به دستاوردمحور کردن مقطع دکتری بینجامد.»