عاطفه جعفری، خبرنگار:تاکید بر هماهنگی در اجزای یک جامعه و حفظ وحدت‌ملی از لوازم مهم توسعه هر ملتی است و هیچ عقل سلیمی که خیرخواه یک اجتماع انسانی باشد، منادی تفرقه در اجزای آن نخواهد بود. با‌این‌حال تاکید بر حفظ وحدت در یک جامعه به‌معنای این نیست که شهروندان آن باید عقاید و نظرات یکسانی نسبت به پدیده‌های پیرامونی خود داشته باشند، چون این یکدستی نه امکان‌پذیر است و نه به صلاح آن جامعه خواهد بود. ضمن اینکه در تحلیل رفتار اجتماعی مردم ایران باید این نکته را درنظر داشت که این ضرورت عقلی و اجتماعی به‌صورت تاریخی شکل گرفته که تاکید بر وحدت با تاکید بر ضرورت کثرت در جامعه، منافاتی ندارد.
در روزهای اخیر شاهد بوده‌ایم که پوشش رسانه‌ای نماز عیدفطر بار دیگر باعث سردرگمی رسانه‌های خارجی شده است. جالب اینکه حضور گسترده مردم در آیین شب‌های قدر هم با چنین واکنشی همراه بود. البته این استقبال گسترده مردم برای حضور در یک آیین دینی، دور از انتظار نبوده و نیست اما آن چیزی که باعث حیرانی جریان رسانه‌ای خارج‌نشین شده به‌خاطر تحلیل‌های نادقیقی است که جریان اپوزیسیون از واقعیت امروز جامعه ایران مخابره می‌کند. جریان اپوزیسیون نمی‌خواهد یا نمی‌تواند تمام واقعیت جامعه ایران را به‌خوبی هضم کند و به‌خاطر همین در بیشتر مواقع دیگران را گرفتار خطاهای راهبردی می‌کند. کاری که جریان‌های مخالف حاکمیت دینی می‌کنند، این است که روی گسل‌های اجتماعی انگشت بگذارند و با تشدید دوقطبی‌ها به‌دنبال منافع سیاسی‌شان باشند، اگر هم اعتراضات را برجسته می‌کنند به‌خاطر بهره‌کشی از این فضای اعتراضی است. نتیجه چنین بازنمایی تک‌بعدی‌ای از مسائل یک جامعه، چیزی نمی‌شود جز نادیدن همه واقعیت‌های آن جامعه و همان خطاهای راهبردی.
جریان اپوزیسیون خارج‌نشین بعد از اتفاقات پاییز 1401 به کمک انواع روش‌های رسانه‌ای به‌دنبال القای این بود که عمده اعتراضات جامعه ایران در نسبت با حذف حاکمیت دینی و حتی اعتراض به ارزش‌های دینی جامعه ایران تعریف می‌شوند. اما حالا سوال و تناقض آشکاری که پیش می‌آید، این است که در مواجهه با حضور گسترده مردم در آیین‌هایی همچون برپایی نماز عیدفطر چه تحلیلی را می‌توانند ارائه کنند.
البته ارائه راه‌حل براساس توصیف‌های تک‌خطی و کلیشه‌ای فقط متوجه جریان رسانه‌ای خارجی و اپوزیسیون خارج‌نشین نیست؛ در داخل کشور هم جریان‌هایی هستند که نسبت دقیقی با واقعیت‌های امروز جامعه ایران ندارند و نمی‌توانند از زوایای مختلفی پدیده‌های اجتماعی را تحلیل کنند. اسفندسال گذشته گزارشی در «فرهیختگان» منتشر شد که برآمده از یافته‌های آماری یک مرکز مطالعات فرهنگی بود؛ مرکز مطالعات فرهنگی تیام برای پژوهش‌شان سراغ بانوانی در شهر تهران رفته بودند که از منظر عرف حجاب کامل نداشتند. نتایج قابل‌تامل بود و براساس این نظرسنجی 88 درصد از این زنان اعلام کردند که خدا را در زندگی روزمره خود احساس می‌کنند. نمود رفتاری احساس خداوند در زندگی روزمره هم با انجام واجبات مثل نماز قابل‌تأمل است. ضمن اینکه در این پژوهش آمده بود که 51.1 درصد از این بانوان اهتمام ویژه‌ای به انجام نمازهای واجب روزانه داشتند. با درک و تامل در چنین نتیجه‌ای است که دیگر حضور زنان کم حجاب در آیین‌های مذهبی همچون نماز عیدفطر تعجب‌آور نخواهد بود. از نتایج قابل‌توجه دیگر همان نظرسنجی این بود که 64.5درصد از زنان کم‌حجاب با اعتراض آشوبی در خیابان، بازار و دانشگاه موافق هستند. با توجه به اینکه 88 درصد این زنان خداباورند پس نمیتوان نتیجه گرفت که اعتراضات خیابانی ریشههای ضدحاکمیت دینی و کشف حجاب دارد، بلکه همین بانوان علی‌رغم موافقت با اغتشاش نگاه متفاوتی با برساختهای رسانه‌ای دارند.
براساس آن چیزی که در اتفاقات و مناسبات داخل ایران رخ می‌دهد باید گفت که ما با یک ساختار پیچیده مواجهیم و ارائه راه‌حل برای مسائل امکان‌پذیر نیست، مگر از جانب کسانی که مماس با واقعیت‌ها، جامعه امروز ایران را شناسایی و رصد کنند. کاری که ظاهرا برخی جریان‌های داخلی و البته اپوزیسیون خارج‌نشین، بنابر منافع سیاسی‌شان از آن پرهیز دارند و به‌دنبال توصیف‌های تک‌خطی و کلیشه‌ای هستند.
شاید شما هم عکسی را که این روزها در فضای مجازی از نماز عید سعید فطر منتشر شده است، دیده باشید. عکسی که از بالا و صفوف نماز گرفته شده و یکپارچگی را نشان می‌دهد، عکس‌های دیگری هم از این نماز منتشر شده که نشان می‌داد، مردم با سلایق مختلف درکنار یکدیگر نماز می‌خوانند، مصاحبه‌هایی که در رسانه‌ها هم منتشر شد، همین را می‌رساند و اتفاقا صحبت‌های رهبری هم این موضوع را تایید کرد. همگرایی و همراهی در جامعه می‌تواند مردم را کنار هم نگه دارد و آنها را برای تعالی نام وطن همراه کند. در متن پیش‌رو سعی کردیم نکاتی را بگوییم که می‌تواند به این وحدت در جامعه کمک کند.
زندگی همراه با مهربانی
مهربان بودن یک ویژگی بسیار مهم است که در این روزگار به آن بسیار نیاز داریم، رهبر انقلاب در خطبه نماز عید فطر از مردم خواستند با مهربانی کنار هم زندگی کنند، این روزها بسیار نیاز به مهربانی، مهربانی کردن و مهربانی دیدن داریم، تا حال‌مان خوب شود، زمانی می‌دیدیم که مردم دیواری را در سطح شهر راه‌اندازی کردند و با گذاشتن وسایلی که نمی‌خواستند آنها را به دیگران هدیه می‌‌دادند، مهربان بودن به معنای این است که با افراد دیگر ارتباط بهتری برقرار کنیم؛ صبر بیشتری داشته باشیم، مهربان بودن یک بازی برد-برد است، در نتیجه می‌توانیم احساس شادی بیشتری داشته باشیم. پیامبر اسلام(ص) کاری که در قالب رسالت خویش انجام داد، این بود که در جهان بشری بتواند اخلاق و مهربانی را حاکم کند. چیزی که امروزه جامعه بشری از آن رنج می‌برد بی‌اخلاقی و نامهربانی است. پیامبر(ص) خیر و نیکی را در جماعت و وحدت و تفرقه و جدایی را عامل عذاب می‌دانستند.
جامعه دین‌مدار میل به وحدت دارد
اهمیت مساله وحدت در جامعه دین‌مدار، از آنجا مشخص می‌شود که در بیشتر تاکیدات و آیات قرآن، مسلمین را به وحدت دعوت کرده‌اند و در بعضی روایات که از ائمه(ع) نقل شده بر مساله وحدت و دوری از تفرقه تاکید شده است. قرآن مسلمین را به وحدت و برادری دعوت می‌کند و از آنها می‌خواهد که از تفرقه و اختلاف پرهیز کنند. از نظر قرآن، مومن برادر مومن است و وظیفه برادر آن است که برادرش را یاری کند و به‌خصوص در مقابل دشمن واحد، متحد و همدل باشند.
پیامبر اکرم(ص) و امامان(ع) نیز در گفتار و کردار خود مسلمانان را به اتحاد، انسجام و برادری دعوت کرده‌اند. براساس دستورات اکید قرآن و معصومین(ع) در‌مورد اهمیت حفظ وحدت. امام خمینی(ره) بنیانگذار جمهوری اسلامی هم به مساله وحدت و به‌ویژه وحدت اسلامی تاکید زیاد داشتند، بعد از پیروزی انقلاب اسلامی هم وحدت یکی از مظاهر اصلی جامعه معرفی شد، امام خمینی در سخنان خود، هم به مساله وحدت ملی در داخل کشور و بین تمام اقوام و اقلیت‌ها اشاره داشته‌اند و هم به وحدت اسلامی بین کشورهای اسلامی و مسلمانان درمقابل ابرقدرت‌ها، تاکید کرده‌اند. ایشان رمز پیروزی مردم ایران را در انقلاب اسلامی، وحدت کلمه معرفی کردند. امام به مساله انسجام و وحدت مسلمین توجه بسیار داشتند. اگر بخواهیم به‌صورت کلی بگوییم جامعه‌ای که دین‌مدار اصلی آدم‌ها می‌شود، باید متفاوت با جوامع دیگر باشد. رفتار و سلوک مردم با یکدیگر در این جامعه بسیار مهم است. اینکه در برخوردها، تمام نکاتی که یک جامعه اسلامی برای مردمش وضع کرده است، باید مورد‌نظر قرار بگیرد.
تاکید بر ظرفیت‌های ملی میهنی
ایران به‌دلیل موقعیت خاص طبیعی، جغرافیایی و سیاسی خود، حوادث پرشماری را از سر گذرانده است. آنچه البته این کشور را در برابر هجوم‌ها و ایلغارهای گسترده همچنان پا برجا نگه داشته، هویت ملی و ایرانی آن بوده است؛ هویتی که در قالب زبان فارسی خودش را حفظ کرده است. این زبان چه در آن روزگارانی که کوروش و داریوش بدان سخن می‌گفتند و اعلامیه‌ها و منشورها و فرمان‌های‌شان را بر پیشانی صخره‌ها و ستون‌ها حک می‌کردند و چه آن زمان که فردوسی، حماسه خود را با آن می‌سرود تا ریشه‌ها و علایق ملی و فرهنگی را با آن نیرو بخشد و خودشناسی و خود باوری را به ایرانیان نشان دهد، چه هنگامی که مولوی، آفریننده بزرگ ادب عرفانی ایران و جهان آثار خود را با آن سرود، تا اصالت دینی و عرفانی را به مردم بیاموزد و چه هنگامی که سعدی و حافظ شیرازی ماندگارترین آثار ادبی خود را با آن نوشتند، همیشه و همواره نقش اصلی و ویژه‌ای در پایداری، حیات قوم ایرانی و وحدت ملی بازی کرده و می‌کند. در‌حقیقت زبان فارسی همیشه چون حلقه‌ای مرئی و نامرئی، هویت ملی ایرانیان و اقوام آن را به یکدیگر پیوند داده و اکنون نیز همچنان عامل اصلی وحدت ملی ایرانیان است.
تاکید بر حفظ تمامیت ارضی
وطن‌دوستی یک پدیده وسیع اجتماعی است که قدمتی طولانی دارد و در میان مردم همه کشورها یک ارزش تلقی می‌شود. بسیاری بر این باور هستند که وطن‌دوستی یک حس غریزی است و بسیار طبیعی است که انسان وطنش را مانند پدر و مادرش دوست بدارد. وطنی که در انتخاب آن نقشی نداشته است، اما از مزایای آن بهره برده و با فرهنگ و آداب و رسوم و سنن آن تربیت شده و اخت پیدا کرده است. برای ما نام ایران همه این موضوعات را به‌دنبال دارد. ایران و تمامیت ارضی آن به‌گونه‌ای برایمان جا افتاده است که اگر کسی نام جعلی برای خلیج‌فارس به کار ببرد، همه با هم متحد می‌شوند تا او به اشتباهش پی ببرد.
دشمن با شناسایی ظرفیت‌های ملی میهنی به‌دنبال تضعیف اتحاد ملی است. حضور ایران در جام‌جهانی قطر نمونه همین تقابل‌ها بود، زمانی که نمی‌خواستند پرچم ایران بلند شود یا اینکه بارها تکرار می‌کردند که این تیم، تیم ملت ایران نیست، از‌جمله تلاش‌هایی بود که برای تضعیف نقاط وحدت ایران به‌کار بسته شد.
تاکید بر هویت جمعی
انسجام اجتماعی از مفاهیم و متغیرهای اصلی در تقویت هویت و همبستگی جمعی است. شکل‌گیری اجتماعات بزرگ انسانی از‌جمله عوامل اثرگذار در تقویت انسجام اجتماعی است. این اجتماعات بزرگ می‌تواند، شادی جمعی مردم بعد از پیروزی تیم‌های ملی کشورشان باشد و هم می‌تواند حضور گسترده در یک راهپیمایی باشد یا حتی می‌توان مراسم بزرگ تشییع پیکر حاج‌قاسم سلیمانی باشد. برپایی اجتماعات بزرگ انسانی در مناسبت‌های ملی و مذهبی بسیار حائز اهمیت است. سال گذشته برنامه‌ای که برای عید غدیر در سراسر کشور برگزار شد، بسیار مهم بود چون کسانی که شرکت کردند از همه طیف‌ها و نگاه‌ها حضور داشتند و همین باعث شد تا یک برنامه بزرگ در سراسر کشور شکل بگیرد.
نقش رسانه در عرصه عمومی
رسانه‌ها در احیا و ایجاد حوزه عمومی نقش مهمی دارند. حوزه عمومی امکانی در زندگی جمعی انسان‌هاست که با تحقق آن، افراد جامعه می‌توانند از طریق یکدیگر به سخن آیند و با مفاهمه به امر عمومی توجه کنند، و آن را مورد بحث و گفت‌وگو قرار دهند. کار عجیب و خارق‌العاده‌ای لازم نیست در رسانه رقم بخورد تا تبدیل به عرصه عمومی شود. کافی است مردم با آن ارتباط برقرار کنند و محلی برای دیده شدن و ابراز نظر باشد. مثلا در برنامه عصر جدید که در زمان خود یکی از برنامه‌های پربیننده تلویزیون بود برای اینکه بتواند مخاطب را با خودش و مسابقه‌ای که برگزار می‌کرد همراه کند، برای انتخاب بهترین‌هایش نظرسنجی می‌گذاشت و مردم می‌توانستند رأی بدهند و همین رأی دادن جذابیت را برای برنامه به همراه داشت. یعنی تلویزیون به‌عنوان یک رسانه عمومی مردم را با خودش همراه می‌کرد و تعداد زیادی با همراهی هم برنامه را می‌دیدند. از این نمونه مدل در عرصه رسانه کم نداریم. گاهی ممکن است که تماشای دسته‌جمعی یک فیلم یا یک سریال باعث همدلی و همراهی عده زیادی شود، مثل همین تماشای قسمت آخر سریال «پوست شیر» که مردم در سینما یا در کافه و رستوران جمع شدند تا آن را با هم ببینند. پس رسانه بسیار در جهت‌دهی افکار مردم برای همدل کردن آنها و وحدت‌شان موثر است.
وحدت جامعه اسلامی از نظر امام علی(ع)
بازخوانی دوران حکمرانی حضرت علی(ع) و همچنین نظرات ایشان، به جهت حکمرانی سیاسی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. حضرت علی(ع) در ساختار حکمرانی خود، ضمن تاکید بر اجزای عدل و قسط در جامعه دینی، تاکید ویژه‌ای بر حفظ وحدت و یکپارچگی جامعه اسلامی داشتند و در بیشتر خطبه‌های‌شان هم می‌توان طنین وحدت‌خواهی را شنید. ایشان درباره همین موضوع و خطاب به مسلمانان می‌فرمایند: «موج‌های فتنه را با کشتی‌های نجات بشکافید، از ایجاد اختلاف و دودستگی دوری گزینید و نشانه‌های فخرفروشی را از سر بردارید.» تاکید امام علی(ع) بر وحدت متصل و ماحصل علمی است که بر نتایج اختلاف و دودستگی جامعه واقف است. ایشان می‌دانستند که تفرقه و جنگ‌های داخلی منجر به کمرنگ شدن اسلام و بازگشت مردم به سمت جاهلیت می‌شود. موضع نظری آن حضرت درباره اتحاد و آثار آن را در ادامه بررسی می‌کنیم.
ماهیت و آثار وحدت از زبان امام علی(ع)
اتحاد؛ ارمغان بعثت: حضرت علی(ع) وحدت را هدیه و ارمغان بعثت رسول اکرم(ص) می‌دانند و با تشریح وضعیت مردم پیش از اسلام، درباره آثار و برکات بعثت پیامبر می‌فرمایند: «در روزگاری که زمینیان، ملت‌هایی بودند گسیخته، با گرایش‌های ناهمسو و روش‌های پراکنده در هر سو، کسانی در شناخت خدا به قیاس آویخته، و در دیگر سو، قومی با نام خدا در دام الحاد فرو افتاده و گروهی دیگر بت‌پرستی را پیشه خود ساخته. پس به دست پیامبر، آنان را از گمراهی برهانید و با جایگاه او از نادانیشان برکشید.»
اتحاد؛ زمینه نزول فیض الهی: حضرت علی(ع) اتحاد امت اسلامی را زمینه نزول فیض الهی می‌دانند. ایشان فیض و برکات الهی را در همه مقاطع اسلام با چشم خود دیده‌اند و می‌دانند اسلام چه رُعب عجیبی را در قدرت‌های ستمگر جهان به وجود آورده است. ایشان دلیل این وحشت را وحدت امت اسلام می‌دانند.
تاکید بر وحدت تا لحظه شهادت: حضرت علی(ع) در تمام مقاطع زندگی خود، امت اسلام را به وحدت و انسجام دعوت می‌کرد. حتی در بستر شهادت، فرزندان خود را، به وحدت و دوری از تفرقه سفارش کردند. ایشان در وصیت خود به امام حسن و امام حسین(ع) می‌فرمایند: «و بر شما باد به همبستگی و فداکاری متقابل، و زنهار از گسستگی و پشت کردن به همدیگر!»
سنت‌ها عامل همبستگی: از جمله اموری که وحدت و همبستگی امت‌ها را حفظ می‌کند و موجب قوام جامعه می‌شود، سنت‌های پسندیده جامعه است. یک حاکم اسلامی باید این سنت‌ها را حفظ کند و از آنها پاسداری نماید، اما حاکمی که به این ارزش‌ها و سنت‌ها بی‌اعتنا باشد و حفظ آن را بر خود لازم نداند جامعه را دچار تفرقه می‌کند و پایه‌های حکومت را سست می‌نماید.
حضرت علی(ع) در این‌باره می‌‌گویند: «آیین و سنت پسندیده‌ای را که بزرگان این امت بدان عمل کرده‌اند و مردم به سبب آن به هم پیوسته و الفت یافته‌اند و براساس آن، رعیت با یکدیگر سازش و سامان پیدا کرده‌اند، برهم مریز و آیین و سنتی ایجاد مکن که به سنت‌های نیک گذشته زیان رساند.»
اتحاد؛ شرط اجرای عدالت: حضرت علی(ع) عدالت را یک تکلیف و وظیفه الهی می‌دانند. همچنین وحدت و عدالت را یک رابطه دوسویه می‌دانند و معتقدند: «اگر در جامعه‌ای عدالت وجود نداشته باشد، اتحاد هم نخواهد بود. از این‌رو، در دوران خلافت خویش، چون ظلم حاکمان را زمینه تفرقه و جدایی مردم از حکومت می‌دیدند، کارگزاران خود را تحت نظر داشتند و از راه‌های گوناگون، آنان را بررسی می‌کردند؛ چنانچه فردی مرتکب خلافی می‌شد، وی را نصیحت و درصورتیکه لازم بود، برکنار می‌کردند.»
وحدت‌های نامقدس و ضدارزش: حضرت علی(ع) در تبیین ماهیت وحدت، بعضی وحدت‌ها را نامقدس و ضدارزش می‌دانند؛ همچون وحدت کسانی که به باطل گرایش دارند. آن حضرت در توصیف حال این افراد فرموده‌اند: «این افراد کسانی هستند که هرگاه متحد شوند ضرر می‌زنند و هرگاه متفرق می‌شوند نفع می‌رسانند.»
عناصر وحدت‌آفرین از زبان امام علی(ع)
عواطف و احساسات: حضرت علی(ع) یکی از عوامل وحدت مردم را «احساسات و عواطف» آنها ذکر می‌کنند؛ عاملی که اگر در جهت صحیح و منطبق بر اهداف عالی اسلام سازماندهی شود، می‌تواند منافع زیادی در پی داشته باشد، ولی اگر در جهت امور مادی و شهوی به کار رود، خسارت معنوی زیادی برای جوامع به وجود می‌آورد.
انبوه مردم: حضرت علی(ع) انبوه مردم را یکی از عوامل وحدت و انسجام امت می‌دانند و در کلامی می‌فرمایند: «و این تنها انبوه مردمند که دین را تکیه‌گاه، مسلمانان را ریشه، رویاروی با دشمنان در نبرد و نیروی ذخیره‌اند. پس گوش تو باید ویژه ایشان و گرایشت همسوی آنها باشد.»
خدا و پیامبر: دو عامل دیگر از عوامل وحدت در امت اسلام که همه پیروان این دین به آنها اعتقاد دارند، خدای واحد و پیامبر اکرم(ص) است که دارای صفات و معیارهای عالی انسانی، همچون عقل، تدبیر، هوشمندی، کرم، رحمت، عفو، قاطعیت و تجلی اسم اعظم حق است.
دین و مکتب: یکی از عوامل اصلی اتحاد، که هیچ حد و مرزی نمی‌شناسد و می‌تواند ملت‌های مختلف و نژادهای متفاوت را شامل شود و اتحادی گسترده به وجود آورد، دین و مکتب الهی است که از جانب خداوند و توسط پیامبران برای بشر فرستاده شده است. حضرت علی(ع) دین را زمینه وحدت و برادری انسان‌ها می‌دانند و می‌فرمایند: «شما فقط براساس دین خدا با یکدیگر برادرید.»
پی نوشت: برداشت آزاد از مقاله «حضرت علی(ع)؛ منادی وحدت» نوشته سیدکاظم میرجلیلی
