دانیال داودی، دانشجوی دکتری اقتصاد:در مورد کسری بودجه، دو دیدگاه متضاد و در مقابل هم وجود دارد. برخی معتقدند کسری بودجه علت تورم نیست، بلکه صرفا معلول تورم است. این افراد همچنین ریشه‌ای‌ترین عوامل تورم را نیز، افزایش نرخ ارز و انرژی می‌دانند. بنابراین توصیه می‌کنند نرخ ارز و انرژی توسط دولت برای سال‌های طولانی روی قیمت‌های پایین، ثابت بماند تا از این طریق تورم مهار شده و معضل کسری بودجه دولت نیز حل شود. در مقابل برخی نیز معتقدند خودِ کسری بودجه موضوعیت دارد؛ اگرچه شاید رابطه علی میان کسری بودجه و تورم دوطرفه باشد. این گروه اثر کسری بودجه بر تورم را جدی‌تر می‌دانند. بنابراین حل مساله کسری بودجه را به مهار تورم حواله نمی‌دهند و مستقیما راهکارهایی برای مدیریت کسری بودجه پیشنهاد می‌کنند؛ ازجمله «پرهیز از تعهدات مالی‌ای که منابع پایدار مطمئنی ندارند» و «صرفه‌جویی و جلوگیری از اسراف». بررسی بیانات رهبر‌معظم‌انقلاب در مورد کسری بودجه، نشان می‌دهد که ایشان به دیدگاه دوم قائل هستند.
نقد دیدگاه نخست
طرفداران دیدگاه نخست -یعنی رابطه علی یک‌طرفه از سوی تورم به کسری بودجه- که البته اقتصاددان هم نیستند، به مقاله‌ای علمی-پژوهشی با عنوان «بررسی اثرات تورم بر کسری بودجه از لحاظ درآمد و مخارج دولت در اقتصاد ایران» استناد می‌کنند. این درحالی است که اولا نویسندگان در همین مقاله تصریح می‌کنند که «ارتباط مثبت دوطرفه بین کسری بودجه و تورم برقرار است.» در ثانی پژوهش‌های دیگری نیز وجود دارند که با بررسی آمارها، اثر کسری بودجه بر تورم را اثبات کرده‌اند. به‌طور مثال محاسبات دکتر احمد جعفری‌صمیمی در مقاله «بررسی رابطه تورم و کسری بودجه دولت در ایران: یک تحلیل نظری و تجربی» نشان می‌دهد هریک درصد افزایش در کسری بودجه در سال‌های 1358 تا 1370، نرخ تورم را تقریبا 11 درصد افزایش داده است. او البته در این مقاله توضیح می‌دهد که ممکن است کسری بودجه تحت شرایطی با تورم همراه نباشد، اما تاکید می‌کند که «اگر افزایش کسری بودجه دولت به‌دلیل افزایش مخارج جاری (مصرف) آن باشد و این امر در شرایطی روی دهد که تولید ملی تغییر نکرده و کسری نیز از طریق سیستم بانکی تامین شده باشد، در این حالت، با اطمینان می‌توان گفت کسری بودجه باعث ایجاد تورم شده است.»
نظر رهبر انقلاب
رهبر معظم انقلاب کسری بودجه را ام‌الخبائث و ریشه بسیاری از مشکلات اقتصاد ما می‌دانند.۱ ایشان معتقدند رونق تولید، می‌تواند روی توازن بودجه اثر گذاشته و مساله کسری بودجه را نیز حل کند؛۲ این اثر می‌تواند از دو کانال باشد: یکی از طریق افزایش درآمدهای مالیاتی و دیگری از طریق مهار تورم. البته باید توجه داشت که این مسیر، در میان‌مدت و بلندمدت، مشکل کسری بودجه را حل می‌کند. آیت‌الله خامنه‌ای همچنین مهم‌ترین دلیل وقوع کسری بودجه را درنظر گرفتن «منابع موهومی و خیالی» در کنار «هزینه‌های واقعی» می‌دانند.۳ بنابراین راهکار دیگر ایشان برای حل مساله کسری بودجه (که در کوتاه‌مدت هم قابل استفاده است)، حذف منابع موهومی و غیرواقعی از بخش منابع بودجه و همچنین صرفه‌جویی و جلوگیری از اسراف در بخش هزینه‌ها و مصارف است.۴ ایشان در دیدار رمضانی با مسئولان نظام، اسراف را «مشکله اجتماعی ملی ما» دانستند که گریبان‌گیر «آحاد مردم»، «مسئولان» و «دستگاه‌های گوناگون دولتی» است و همچنین «صرفه‌جویی» را یکی از ضرورت‌های تحقق انضباط مالی دانستند.
کدام علیت یک‌طرفه!؟
با نگاهی به مجموعه بیانات رهبر انقلاب درمورد «کسری بودجه» به‌وضوح مشخص می‌شود که ایشان این دیدگاه که «کسری بودجه علت تورم نیست، بلکه معلول آن است» را قبول ندارند؛ چراکه در مقام تجویز راهکار برای حل‌مساله کسری بودجه همواره مستقیما سراغ خود کسری بودجه رفته‌اند و از حذف منابع موهوم غیرواقعی و همچنین صرفه‌جویی بیشتر و کاهش اسراف در بخش هزینه‌ها سخن گفته‌اند. بدیهی است که اگر کسی کسری بودجه را معلول تورم بداند، چنین تجویز‌هایی را آدرس غلط می‌داند. چه‌اینکه طرفداران دیدگاه نخست، چنینند. وقتی کسری بودجه را فقط و فقط معلول تورم بدانیم، طبعا برای حل مساله کسری بودجه باید سراغ تورم و ریشه‌های آن برویم و سخن گفتن از حذف درآمدهای موهوم، صرفه‌جویی و کاهش اسراف بی‌معناست! جالب اینکه طرفداران «علیت یک‌طرفه از تورم به نقدینگی»، اتفاقا معتقدند ما اسراف نداریم و مصرف‌مان معقول است. به‌همین‌خاطر است که بدون‌توجه به نزولی بودن تابع تقاضا، نسخه تثبیت بلندمدت نرخ انرژی در قیمت‌های پایین را تجویز می‌کنند.
اسراف و کسری
نظر آیت‌الله خامنه‌ای(حفظه‌الله) اما اتفاقا در مقابل این دیدگاه قرار دارد. به‌همین‌دلیل ایشان، مساله اسراف را ذیل موضوع کسری بودجه دولت مطرح کردند و اتفاقا یکی از سه قسم اسراف را نیز «اسراف در آحاد مردم» دانستند. اما کدام اسراف در آحاد مردم می‌تواند منجر به کسری بودجه شود!؟ ایشان در سال 1391 در دیدار با کارگزاران نظام درمورد «طرح هدفمندسازی یارانه‌ها» فرمودند: «به‌نظر ما طرح‌های اقتصاد مقاومتی جواب می‌دهد. همین مساله سهمیه‌بندی بنزین که اشاره کردند، جواب داد. اگر چنانچه بنزین سهمیه‌بندی نمی‌شد، امروز مصرف بنزین ما از صد میلیون لیتر در روز بالاتر می‌رفت. توانستند این را کنترل کنند که خب امروز در یک حد خیلی خوبی است.»۵ با این توضیح، می‌توان فهمید در منظومه فکر اقتصادی رهبر انقلاب اسراف آحاد مردم، زمانی می‌تواند به کسری بودجه تبدیل شود که پیش‌تر دولت، به‌رغم وجود تورم، نرخ ارز و انرژی را روی قیمت‌های پایین و برای مدت طولانی تثبیت کند.
بنابراین آنچه در دیدگاه اول، راهکار حل مساله کسری بودجه است، در دیدگاه دوم اتفاقا خودش یکی از ریشه‌های مهم تحقق کسری است!
تثبیت کور؛ ریشه ام‌الخبائث
البته رهبر انقلاب منتقد و مخالف شوک‌درمانی و آزادسازی قیمت‌ها نیز هستند و در برخی برهه‌های تاریخی از دولت‌ها برای تثبیت نرخ ارز تشکر کردند.۶ بررسی این مصادیق، مجالی دیگر می‌طلبد اما یک مغالطه در مورد قیمت‌های کلیدی در اقتصاد این است که گمان کنیم، یا باید طرفدار تثبیت بلندمدت نرخ ارز و انرژی در قیمت‌های پایین و نامعقول باشیم و یا اگر چنین نیست، لابد نئولیبرال هستیم و طرفدار آزادسازی جهانی‌سازی قیمت‌هاییم! در‌حالی‌که می‌توان به‌طور مستند توضیح داد رهبر انقلاب هیچ‌یک از این دو دیدگاه افراطی را قبول ندارند. نتیجه آنکه درمورد کسری بودجه دو دیدگاه کاملا متضاد وجود دارد و رهبر معظم انقلاب، حتما با دیدگاه نخست -یعنی علیت یک‌طرفه از تورم به کسری بودجه- همراه نیستند. شاید بتوان پذیرفت که ایشان علیت را دوطرفه می‌دانند اما شکی نیست که برای کسری بودجه به‌طور مستقل موضوعیت قائل هستند و حل این مساله را به حل معضل تورم حواله نمی‌دهند! ایشان همچنین راهکارهایی مانند تثبیت بلندمدت قیمت‌های کلیدی در نرخ‌های پایین را یکی از ریشه‌های کسری بودجه -این ام‌الخبائث و بلای اقتصاد ما- می‌دانند، نه راهکاری برای حل مساله.7
پی‌نوشت‌ها
۱. بیانات در دیدار نمایندگان مجلس شورای اسلامی (4/3/1401)
۲. بیانات در اجتماع زائران و مجاوران حرم مطهر رضوی (1/1/1398)
۳. بیانات در دیدار نمایندگان مجلس شورای اسلامی (4/3/1401)
بیانات در دیدار کارآفرینان، تولیدکنندگان و دانش‌بنیان‌ها (10/11/1401)
بیانات در اجتماع زائران و مجاوران حرم مطهر رضوی (1/1/1402)
بیانات در دیدار مسئولان نظام (15/1/1402)
۴. بیانات در دیدار مسئولان نظام (15/1/1402)
۵. بیانات در دیدار کارگزاران نظام (3/5/1391)
6. بیانات در دیدار رئیس‌جمهور و اعضای هیات دولت (8/6/1374)
7. دیدار رئیس‌جمهور و اعضای هیأت دولت با رهبر انقلاب (5/6/1393)