زهرا رمضانی، خبرنگار:عماد افروغ، جامعه‌شناس و پژوهشگر سرشناس 25 فروردین‌ماه درگذشت. او از آن دست جامعه‌شناسانی بود که قشرهای مختلف با عقاید و دیدگاه‌های مختلف نظریات و تحلیل‌هایش را دنبال می‌کردند. افروغ متولد سال 1336 بود و کارشناسی و ارشد خود را در رشته جامعه‌شناسی از دانشگاه شیراز گرفته بود، سپس برای تحصیل در مقطع دکتری به دانشگاه تربیت مدرس رفته و 6 سال هیات‌علمی این دانشگاه بود. افروغ در رزومه خود، عضو هیات‌علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، رئیس گروه جامعه‌شناسی دانشگاه باقرالعلوم(ع) و عضو پژوهشگاه علوم انسانی را نیز داشت. این پژوهشگر سرشناس درطول 66 سال عمر خود، 18 کتاب را تالیف و ترجمه کرد. اساتید دانشگاه در گفت‌وگو با «فرهیختگان» از مشی او در زمینه‌های علمی و پژوهشی او گفتند.
رئیس دانشکده علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس:
افروغ نسبت به رشد دانشجویانش حساس بود
محسن ایمانی، رئیس دانشکده علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس: «تا جایی که به خاطر دارم، مرحوم افروغ در انگلیس در تظاهراتی علیه آمریکا شرکت کرد و همین مساله باعث شد تا دیگر اجازه ادامه تحصیل به او در این کشور داده نشود، مرحوم افروغ بعد از این مساله دوباره به ایران برگشت و مقطع دکتری‌اش را در کشورمان به اتمام رساند. او استاد خوبی بود و آثار خوبی هم از او به جای مانده است. البته او در برهه‌ای نماینده مجلس هم شد و بعد از آن اگر اشتباه نکرده باشم، برای مدتی به دانشگاه صنعتی شریف رفت و در رشته سیاستگذاری علم و فناوری فعالیت‌های علمی را انجام داد.»
او با بیان اینکه مرحوم افروغ برخوردهای خوبی را در دانشکده علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس داشت و در مجموع باید بگویم که خاطرات خوبی را از او به خاطر داریم، افزود: «او تلاش می‌کرد که در کارهایش دقت داشته باشد و حتی اگر گفت‌وگویی با رسانه‌ها انجام می‌داد هم با حساسیت بود. همچنین او نسبت به رشد دانشجویانش حساس بود و در مجموع یک انسان جدی و تلاشگر در حوزه مسائل علمی بود. البته دیدگاه‌های خود را هم در حوزه مسائل سیاسی داشت، اما درمجموع باید او را فردی دانست که اهل تامل بود و در کسوت یک استاد دانشگاهی، شایستگی‌های لازم را از حیث علمی و مباحث فرهنگی داشت.»
انگیزه می‌داد که دانشجویان مطالبه‌گری داشته باشند
رئیس دانشکده علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس تصریح کرد: «اگر مرحوم افروغ نکته‌ای را به دیگران می‌گفت، حتما قبل از طرح آن، درباره‌اش مطالعه کرده بود وسعی می‌کرد با مطالعه در کلاس‌ها شرکت داشته باشد. همچنین علاقه زیادی به کارهای علمی داشت و مشخص بود این شغل را براساس علاقه‌اش انتخاب کرده است. همچنین او کارهایش را با جدیت انجام می‌داد و به دانشجویان انگیزه می‌داد که مطالبه‌گری داشته باشند. در مجموع باید بگویم ویژگی‌هایی که در یک استاد مطلوب وجود داشته، در او دیده می‌شد که از جمله آن می‌توان به حضور به‌موقع در کلاس‌ها، برخورد مناسب با دانشجویان و اساتید دیگر، مطالعه داشتن در رشته خودش و عدم اظهارنظر در رشته‌هایی که تخصصی در آن ندارد اشاره کرد.»
ایمانی گفت: «در دانشگاه حوزه آموزش و پژوهش را باید دو حوزه مهم دانست و در هر دو حوزه، او تلاش‌های خوبی را انجام داده بود یعنی هم پژوهشگر خوبی بود و هم استاد خوبی به معنی تدریس‌کننده بود و از این حیث باید او را فرد شایسته‌ای معرفی کنیم. همچنین به خاطر دارم که او علاقه زیادی داشت به اینکه علوم انسانی با توجه به فضای فعلی و فضای اسلامی مدنظر قرار بگیرد و در مقابل هم بتوان نوآوری، کارآمدی و بومی بودن این علوم را دنبال کرد. در حقیقت مرحوم افروغ اعتقاد داشت نباید فعالان این حوزه تنها انتقال‌دهنده مبانی غربی باشند، هر‌چند که این مهم را لازم می‌دانست اما معتقد بود تنها شرط کافی نیست و باید خودمان متناسب با شرایط جامعه خودمان، نسخه‌هایی را از دل علوم انسانی داشته باشیم و مباحث گفته‌شده برای جوامع دیگر، در ایران کارایی ندارد.»
او بیان داشت: «در گفت‌وگوهایی که با او داشتم به این نتیجه رسیدم که او دغدغه دارد که بتواند در حوزه جامعه‌شناسی، حرف‌ها و اندیشه‌های جدیدی را مطرح کرده و به نوعی مسائل و مشکلات بومی موجود در جامعه خودمان را مدنظر قرار می‌داد و به‌دنبال رسیدن راهکار برای آنها بود. او با توجه به شناختی که از جامعه و مراوداتی که با افراد مختلف داشت، تلاش می‌کرد تا بتواند این راهکارها را ارائه داده تا به نوعی جامعه به رشد و بالندگی برسد. او معتقد بود که جامعه، باید یک جامعه منسجم و به تعبیر اسلامی جامعه توحیدی باشد که در آن همه به یک ریسمان چنگ می‌زنند و برای حفظ آن هم تلاش‌هایی را انجام داده بود.»
معتقد بود هنجار‌های اجتماعی را با دیدگاه‌های دینی باید دید
رئیس دانشکده علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس با تاکید بر اینکه مرحوم افروغ برای هنجاری اجتماعی اهمیت ویژه‌ای قائل بود، اظهار داشت: «او معتقد بود که هنجاری‌های اجتماعی کشور را باید در قیاس با دیدگاه‌های دینی مدنظر قرار دهیم. به عبارت دیگر او علاقه زیادی داشت تا مسائل جامعه خودمان را بهتر شناخته و نسبت به این موضوع هم به معنی واقعی احساس مسئولیت می‌کرد. او تلاش می‌کرد تا در این حوزه قلم زده و آثارش را متناسب با این شرایط بنویسد و به دانشجویان هم انگیزه می‌داد تا آنها هم به دنبال پیدا کردن راه‌حل‌های بومی برای حل مشکلات کشور باشند؛ چراکه معتقد بود باید در وهله اول جامعه را به خوبی شناخته و در جریان هنجاری آن قرار بگیریم و متناسب با آن، شروع به روشنگری کنیم. همچنین تاکید داشت باید مناسبات اجتماعی به درستی در جامعه شکل بگیرد.»
ایمانی گفت: «او به انقلاب اسلامی، دیدگاه‌های امام و مقام‌معظم‌رهبری اعتقاد داشت و اصلا یکی از دلایل اینکه در انگلیس با او برخورد شده بود این بود که در تظاهرات علیه آمریکا شرکت کرده بود. به عبارت دیگر او دغدغه‌های سیاسی هم داشت و به دستاوردهای انقلاب اسلامی هم متعهد بود. همچنین روی تبلیغ اندیشه‌های دینی و بومی‌سازی علوم که مدنظر رهبری است هم تاکید ویژه داشت.»
عضو هیات‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی:
انقلاب اسلامی نقطه اتصال مباحث نظری افروغ بود
عباس‌علی رهبر، دانشیار دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبایی با بیان اینکه مرحوم افروغ در دو ساحت نظری و علمی-دانشگاهی و همچنین در ساحت عملی و امر سیاسی فعالیت کرده است، گفت: «در حوزه مباحث نظری و دانشگاهی با وجود اینکه در فضای دانشگاهی و پژوهشی به فعالیت می‌پرداخت، اما آنچه درباره او بیشتر به چشم می‌آمد، مساله‌محور بودنش در حوزه هویت ایرانی-اسلامی و ارتقای انسجام در فضای جدید ایرانی-اسلامی بوده است. به عبارت دیگر برای مرحوم افروغ این دو مولفه اهمیت ویژه‌ای داشت و همیشه نقطه اتصال مباحث نظری خود را چه در فضای تفکر انقلابی و چه نقد مصلحانه و درون ساختار کلان، انقلاب اسلامی قرار می‌داد.»
او در همین زمینه افزود: «مرحوم افروغ در همه مباحث انتقادی خود، موضوع را از انقلاب اسلامی و به وضعیت حال کشور می‌رسید. در همه اتفاقات و بحران‌های اجتماعی و سیاسی که در جامعه ما در سال 98 و 1401 رخ داد، همیشه نگاه درون‌نقدی را در ساحت فضای گفتمان انقلاب اسلامی دنبال می‌کرد. به عبارت دیگر او همه مباحث را در منشأ و سرمنشأ جمهوری اسلامی‌ای که مبتنی‌بر مبانی و اصول انقلاب اسلامی بوده و مبتنی‌بر کارکرد حقیقی انقلاب اسلامی باشد، دنبال می‌کرد.»
عضو هیات‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی تصریح کرد: «مرحوم افروغ مهم‌ترین وجه جمهوری اسلامی را در کنار عدالت، جمهوریت و اسلامیت مطرح می‌کرد و به موضوع استقلال و عدالت توجه ویژه‌ای داشت. او همچنین در حوزه آسیب‌شناسی هم ورود کرده و بحث رانت‌های فسادزا را طرح و به نوعی جریان موریانه‌وار اشرافیت، تحجر و التقاط را در فضای آسیب‌شناسی جمهوری اسلامی به صورت جدی مطرح می‌کرد. اما آنچه وجود داشت اینکه رسانه پشت سر او قرار نداشت، یعنی رسانه‌ای که بتواند از او حمایت کرده و اندیشه‌های او را اشاعه دهد، نداشتیم.»
رهبر در همین زمینه افزود: «چراکه معمولا رسانه‌هایی که فضا را چند‌صدایی می‌کنند، به دنبال این هستند که ببینند نقد غیرمنصفانه جمهوری اسلامی در کجا مطرح می‌شود یا در مقابل نگاه تندروی‌ها را که به تعبیر رهبری حرکت بی‌قاعده‌ای در میان آنها وجود دارد، رسانه‌ای می‌کنند. همچنین رسانه‌های خودی هم آن‌طور که باید نتوانستند از اندیشه‌های او استفاده کنند. نکته دیگر اینکه مرحوم افروغ خودش را وابسته به یک جریان سیاسی خاصی نمی‌داند بلکه او اصولگرای صادقی بود که اصولش را نه از جریانات درون قدرت به دست می‌آورد بلکه این اصول را از فرآیند انقلاب اسلامی پیدا می‌کرد. تمام کتاب‌ها و تالیفات مختلفی که داشت را با توجه به اینکه فضای غرب را به خوبی می‌شناخت، حول محور کارآمدی و ارتقای انسجام اجتماعی در جامعه اسلامی دنبال می‌کرد.»
کارآمدی جامعه اسلامی محور تالیفات او بود
او اظهار داشت: «افروغ زبان نقد صمیمانه و تندی هم داشت تا بتواند نقدهایش را در راستای کارکردها به منصه ظهور برساند و این مساله را هم باید مدنظر قرار دارد که کارآمدی و ارتقای موضوعات مهم جمهوری اسلامی بدون نقد منصفانه و ویرانگر در عرصه کارگزار به نتیجه نمی‌رسد.»
عضو هیات‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی با بیان اینکه با مرحوم افروغ ارتباط نزدیکی نداشته‌ام، گفت: «اما از دوستان دیگر شنیده بودم که او به اخلاق متعهد بود و فرد صریحی بود که ویژگی مهم او بود. یعنی او فرد وابسته‌ای به جریان سیاسی نبود بلکه در نگاهش نیز یک نوع وارستگی وجود داشت که این مساله مهمی بود؛ چراکه یک نوع رهایش نسبت به قدرت سیاسی داشت و این‌طور نبود که بخواهد به هر قیمتی به میز قدرت بچسبد و به همین دلیل می‌بینیم بعد از نمایندگی مجلس به فعالیت‌های پژوهشی روی می‌آورد.»
عضو هیات‌علمی جامعه‌شناسی دانشگاه تهران:
عرصه سیاست فرصت تازه‌ای را برای دکتر افروغ ایجاد کرده بود
غلامرضا غفاری، عضو هیات‌علمی جامعه‌شناسی دانشگاه تهران و معاون فرهنگی وزیر سابق علوم درخصوص شخصیت مرحوم عماد افروغ عنوان کرد: «دکتر افروغ خوشبختانه در ایران جامعه‌شناس شناخته‌‌شده‌ای است. او از جمله جامعه‌شناسانی بود که از به‌لحاظ دانش و علم جامعه‌شناسی اشراف لازم را نسبت به علوم اجتماعی و به‌ویژه جامعه‌شناسی داشت، از سوی دیگر به‌دلیل آنکه خود یک دوره به‌عنوان نماینده در مجلس شورای اسلامی حضور داشت، توانسته بود یکی از افراد دست‌اندرکار در امور سیاسی شود. البته مسئولیت‌های دیگری نیز در حوزه فرهنگی و اجتماعی داشت. افزون بر این ازجمله جامعه‌شناسانی بود که توانسته بود با دانشگاه‌های مختلف ارتباط خود را حفظ کند، همچنین پیشینه تحصیلی‌اش در خارج از کشور و داخل آن و موارد ذکر شده، دست‌به‌دست هم دادند تا کشور ما و مجموعه علوم اجتماعی از یک فرد فرهیخته به‌لحاظ علمی و سیاسی در مدت حیاتش بهره‌مند شود.»
او افزود: «به غیر از تجربه تحصیلی و دانشی که دکتر عماد افروغ داشت، در عرصه علوم و اطلاعات دینی نیز دارای دانش بسیار خوبی بود، درنتیجه ترکیب این دو ویژگی، دست او به‌عنوان یک صاحب‌نظر در عرصه‌های اجتماعی و سیاسی باز شده بود. از این منظر او با این ویژگی‌ها به‌خوبی می‌توانست از عهده تحلیل مسائل و چه باید کرد‌ها و چه باید نکردها برآید، در نتیجه بی‌دریغ اطلاعات و نظرات ساعدی را که براساس فهم خود به‌دست آورده بود با نظرات ساعد خود در اختیار مجموعه‌های مختلف قرار می‌داد.»
غفاری با تاکید بر اینکه به‌علت شرکت در برخی جلسات با مرحوم عماد افروغ آشنایی داشت، درباره دیگر وجه شخصیت مرحوم عماد افروغ اظهار کرد: «ما در جلساتی از قبیل شورای فرهنگ عمومی و دیگر جلسات با حضور او شرکت داشتیم و شاهد طرح نقطه‌نظراتش بوده‌ایم. البته نقطه‌نظرات او بسیار عالمانه و ساعد بودند، از سوی دیگر این نظرات درعین‌حال بسیار نقادانه نیز مطرح می‌شدند. از همه این دلایل بالاتر، نقطه‌نظرات او بسیار منصفانه نیز مطرح می‌شدند. بدین معنی که اگر او به‌علت دردمندی، عالمانه، از سر انتقاد و بحق وارد پاره‌ای از مسائل می‌شد، همیشه جانب انصاف را نیز در کار و بیان حفظ می‌کرد. سوای همه این قابلیت‌ها و ویژگی‌هایی که داشته باید شخصیت علمی، تعهد و باور او در قبال اجرای مطلوب‌های جامعه هم بررسی شود. او در این زمینه توانسته بود شخصیت مطلوب و فرهیخته‌ای را برای خود ایجاد کند؛ از دیگر ویژگی‌های او که در این زمانه یکی از ویژگی‌های نادر فردی به حساب می‌آید و تنها در برخی شخصیت‌ها و عالمان شاهد آن هستیم.»
جامعه‌شناسی نبود که صرفا به نظر اکتفا کند
این استاد دانشگاه در ادامه گفت: «نسبت به بحث عدالت بسیار حساس بود و نسبت به آن علقه خاصی داشت و معتقد بود که عدالت در سطح قرار دارد و بالطبع توجه به این امر مهم، حق شهروندی هم برای او بسیار اهمیت داشت. او هم عدالت و هم حقوق شهروندی را خیلی‌خوب به آموزه‌های دینی پیوند می‌زد و به‌ویژه آموزه‌های برآمده از کلام امام علی(ع) جالب است که او در شب قدر و ایامی که منسوب به امام علی(ع) است، از میان ما رفت و به رحمت ایزدی پیوست. توجه به حقوق انسانی و فردی هم برایش بسیار اهمیت داشت که امروزه به‌عنوان حقوق شهروندی می‌شناسیم و دغدغه او بود و نسبت به دردمندی و تعهدی که در وجودش بود، توجه ویژه‌ای می‌کرد.»
معاون فرهنگی وزیر سابق علوم در ادامه با پرداختن به ویژگی‌های اخلاقی مرحوم افروغ اشاره کرد: «او جامعه‌شناسی نبود که صرفا به عرصه اندیشه و نظر اکتفا کند، بلکه این عرصه‌ها بسیار برای او مغتنم و بااهمیت بود ولی آنچه درکنار این عرصه برای او اهمیت داشت، وجه عملی و کرداری و به‌عبارتی دیگر، ساحت سیاستی اندیشه‌ای بود که به آن تعهد و به‌لحاظ علمی به آن اشراف داشت و بر این باور بود هر آنچه که به‌عنوان مطلوب مطرح می‌کنیم، اگر عملی نشود و در بستر اجتماع و جامعه پیاده و محقق نشود، چندان ارزشی نخواهد داشت و به همین خاطر همواره در جلسات مختلف و در جمع‌های مختلف این مطالبه را داشت که باید بدانیم آنچه را در حوزه سیاستی عملیاتی و محقق می‌شود، آیا واقعا مطلوب است یا خیر.»
این دکتری جامعه‌شناسی دانشگاه تهران تاکیدکرد: «ما مجموعه علوم اجتماعی کشور، یک انسان فرهیخته و دانشمند بسیار عزیز و گرانقدر و دانایی را در سنین و دوره‌ای از دست دادیم که به بار نشسته بود و به‌نوعی دانش خود را در اختیار مجموعه‌های مختلف چه در بخش دانشجویی و چه در بخش حوزه سیاست و کارگزاری قرار می‌داد. این استاد فرهیخته را در برهه‌ای از دست دادیم که آثار و اندیشه او می‌توانست کمکی برای مجموعه باشد، از دست دادیم. ان‌شاءالله که شاگردان ایشان و مجموعه‌ای که چنین دغدغه‌ای را دارند، بتوانند آرا و اندیشه‌های دکتر افروغ و دغدغه‌های ایشان را به سرمنزل مقصود برسانند.»
غفاری در ادامه گفت: «افروغ به‌دلیل همکاری‌های گسترده‌ای که با مجموعه‌ها و دانشگاه‌های مختلف داشت، دانشجویانش مجموعه‌های گسترده‌ای را تشکیل می‌دهند و به‌دلیل جدیتی که در کار علمی و پژوهشی خود داشت، توانست دانشجویان بسیار خوبی را پرورش دهد. مهم‌تر اینکه سرمشق خیلی‌خوبی برای فعالان، دانشجویان و علاقه‌مندان حوزه علوم اجتماعی بود که دانش آنها باید یک دانش واقع‌گرایانه، نقادانه و نیز عالمانه باشد و همچنین در خدمت مطلوب‌های اجتماعی و در خدمت رسیدن به سامان و نظم پویا باشد، دکتر افروغ سرمشق خیلی‌خوبی است.»
دغدغه او تسلط دانشجویان بر حوزه‌های مختلف دانشی بود
معاون فرهنگی وزیر سابق علوم ادامه داد: «از طرف دیگر دکتر افروغ روی این نکته پافشاری می‌کردند که ما در زیست‌بومی هستیم که باید به ویژگی‌ها و سرچشمه‌هایی که این زیست‌بوم دارد، همواره اعتنا کنیم و آنها را مغتنم بشماریم و به‌نوعی علوم اجتماعی جامعه ما باید علوم اجتماعی ایرانی و اسلامی باشد.»
غفاری درباره دغدغه‌های مرحوم افروغ در حوزه دانشگاهی و علوم اجتماعی بیان کرد: «دغدغه کلیدی ایشان این بود که اولا دانشجویان علوم اجتماعی باید دانشجویانی باشند که تسلط لازم را نسبت به حوزه‌های مختلف دانشی این عرصه داشته باشند. طبیعتا بخشی از این موضوع به‌عنوان دانش مدرن اجتماعی می‌شناسیم اما این موضوع کفایت نمی‌کند و این دانش مدرن باید به‌نوعی پیوند خودش را با بسترها، زمینه‌ها و زمانه‌ای داشته باشد که جامعه ایران در آن قرار دارد. به همین خاطر دغدغه ایشان این بود که کار و پژوهش و حتی آموزش ما باید مساله‌مند باشد و این مساله‌ها طبیعتا مسائلی هستند که جامعه ایران با آنها درگیر است.»
او در ادامه با تاکید بر اینکه اگر به آثار دکتر افروغ نگاهی بیندازیم بر آموزش و پژوهش تاکید دارد، گفت: «او معتقد بود کار و پژوهشی که انجام می‌شود باید از غنای لازم برخوردار باشد و این موضوع در صورتی میسر می‌شود که در زمان آموزش دانشجویان سختگیر باشیم و خود ایشان نیز در آموزش سختگیر بود و از دانشجو اندیشه و تفکر می‌خواست.»